Het muzikale brein

Muzikale inzichten uit de wetenschap

Vraag neuropsycholoog Erik Scherder naar het effect van muziek op de hersenen en hij lepelt het ene na het andere onderzoek op. ‘Kinderen die muziekles krijgen van hun 6de tot 9de jaar blijken over de hele linie beter te presteren’,zegt hij. ‘We weten uit onderzoek dat de verbinding tussen hun beide hersenhelften dikker wordt door het musiceren. 
Linker- en rechterhelft werken dus beter samen, wat het brein van deze kinderen flexibeler maakt.’

En Scherder heeft meer mooi nieuws: je hoeft niet eens goed te zijn in musiceren. Als je maar muziek maakt.’Als je dat weet is het toch onvoorstelbaar dat muziekonderwijs is wegbezuinigd in Nederland?’ vraagt hij. Scherder en zijn collega-wetenschappers Dick Swaab en Henkjan Honing proberen al jaren meer goodwill te kweken voor muziek. Daarom trekken zij het theater in met de informatieve muziekshow Miracles of Music. Dat is begonnen in het Concertgebouw te Amsterdam. Scherder: ‘Muziek is goed voor je algehele ontwikkeling. Het raakt je: verwondert, verbaast, emotioneert, brengt herinneringen boven. Het verbindt je met anderen. Muziek grijpt in op de diepste structuren van het brein. Het is een psychofysiologisch oermechanisme van de mens. En het mooie is, benadrukt hij: ‘het hele brein doet mee, dat is nou juist het unieke van muziek.’ Bij de meeste andere gedragingen zijn veel minder gebieden tegelijk actief. Naar muziek luisteren activeert al aardig wat breingebieden tegelijkertijd, maar muziek spelen nog meer, omdat dan ook de motorische en visuele delen van het brein meedoen.

De meeste breingebieden die actief 
zijn bij zowel muziek beluisteren als maken, liggen ver uit elkaar. 
De zenuwbanen ertussen moeten grote afstanden afleggen, en dat maakt deze breinsystemen tot de meest complexe die we hebben. Scherder: ‘Het zijn juist onze complexe systemen die de meeste stimulatie veroorzaken. Dat maakt muziek zo goed voor de hersenen, want hoe meer stimulatie het brein ontvangt, hoe beter het in 
conditie blijft.’

Scherder begon zelf op 65-jarige leeftijd met vioolles – een hartenwens sinds zijn kindertijd. Op een ochtend werd ik wakker en dacht: het is nooit te laat voor die viool. Mensen van mijn leeftijd die voor het eerst een instrument gaan bespelen, krijgen extra activiteit in hun prefrontale cortex. Juist die cortex is bij veroudering een van de kwetsbaarste onderdelen van het brein. Muziekles helpt het geheugen en het probleemoplossend vermogen op peil te houden. Hij glimlacht: ‘Oke, ik houd de veroudering er niet mee tegen, dat zie je wel aan mij. Maar de ouderdom zonder tegengas over je heen laten komen, hoeft ook weer niet.’

‘O nee, ik ben niet muzikaal.’ 
Henkjan Honing hoort die uitspraak maar al te vaak. ‘Maar daar klopt niks van!,’ zegt de cognitiewetenschapper. ‘Iedereen is muzikaal. Alleen mensen realiseren het zich vaak niet. Je hoeft echt niet zelf sonates van Mozart te kunnen spelen. Maar bedenk eens hoe makkelijk je een liedje uit je jeugd herkent. Dat vermogen alleen al maakt deel uit van je muzikaliteit.’
Volgens Honing is het typisch Nederlands om gêne te voelen bij muziek. ‘Gasten lopen al rood aan als ze op een verjaardag een liedje moeten zingen. In andere culturen maakt 
muziek veel meer deel uit van het 
dagelijks leven. In Oost-Europa of 
Latijns-Amerika is muziek altijd en overal aanwezig, in huis en op straat. Wij hebben muziek letterlijk tot iets hogers gemaakt door het op een podium te plaatsen. Die afstand klopt niet. Want muziekgevoel is meegebakken in de biologische aanleg van de mens. Een essentiële bouwsteen om muziek te kunnen volgen of maken is gevoel voor maat, en dat is aangeboren. Met wetenschappelijk onderzoek is aangetoond dat pasgeboren baby’s al reageren op ritmische geluiden. Hun hersenen geven een soort “hè?”-signaal als een drumslag wordt overgeslagen. Dit gebeurt vanzelf, je hoeft baby’s daarin niet op te voeden of iets te 
leren. Het babybrein is gewoon helemaal klaar voor muziek. Het is zeer gevoelig voor muzikale aspecten van geluid.’
En dat is niet voor niets, benadrukt Honing: ‘Muziek helpt je emoties te reguleren, het helpt het gevoel van saamhorigheid tussen mensen te stimuleren en het helpt bij de vorming van je identiteit. Dergelijke sociale 
aspecten zijn belangrijk om goed te kunnen functioneren in het leven.
Het zal wel door onze calvinistische aard komen dat acteren en musiceren als overdreven en overbodig worden gezien. Dat doe je maar in je eigen tijd. Gelukkig bewijst steeds meer onderzoek de werking en het belang van muziek luisteren en spelen. Neem de baanbrekende studie waarbij proefpersonen in een MRI-scanner op hun favoriete muziek wachten: al tien seconden vóórdat ze het fragment horen, komt dopamine vrij in hun hersenen. Dopamine geeft een fijn gevoel, het is afkomstig uit het beloningssysteem, een gebied in de hersenen dat ook 
actief is tijdens belangrijke biologische activiteiten als seks of eten. Dat is toch geweldig?’

En dan is er nog de verbinding tussen het beloningssysteem en het bewegingscentrum in de hersenen, waardoor we de neiging krijgen op het ritme mee te bewegen. Erik Scherder: ‘Niet voor niets hebben sommige talen geen aparte woorden voor muziek en dans. In die culturen is het een en 
hetzelfde. En ons brein denkt er net 
zo over.’

Komt dat zien (en horen)

Muziek ontmoet wetenschap tijdens het Miracles of Music Congres op 15 november 2018. Hoogleraren Erik Scherder en Dick Swaab laten het publiek aan den lijve ervaren hoe het brein klanken verwerkt, ritme interpreteert en toonhoogten opvangt en zo het menselijk gedrag, humeur en emoties stuurt. Als collegestof zijn er diverse optredens van onder andere concertpianiste Klara Würtz en de band Shishani van de Namibian Tales . Dit alles onder leiding van dagvoorzitter Vincent Bijlo.  Voor meer informatie en kaartverkoop zie miraclesofmusic.nl