Lekker eng

Woest hakt de doorgedraaide Jack Nicholson met zijn bijl op de houten deur waarachter zijn wanhopig krijsende echtgenote zich voor hem verschuilt. De splinters vliegen in het rond. Als de deur het even later begeeft, steekt Nicholson zijn hoofd door het gat en zegt met een maniakale grijns: ‘Heeeere’s Johnny.’

Wie kent hem niet, deze bloedstollende scène in het spookhotel uit Stanley Kubricks The shining? De film staat niet voor niets op de meeste ‘engste film ooit’-lijstjes. Af en toe glurend vanachter een kussen is het net te doen, maar zelfs dan bezorgt de film ons slapeloze nachten en de neiging om voor het slapengaan onder het bed te kijken. En toch blijven we tot het einde zitten.

Het is een raadsel waarom we onszelf kwellen met zenuwslopende films en angstaanjagende boeken. Volgens psychologen leven mensen namelijk volgens het hedonistische principe: we zijn continu op zoek naar plezierige ervaringen en proberen nare dingen zo veel mogelijk te vermijden.

Waarom gaan we dan vrijwillig urenlang zitten nagelbijten? Vijf verklaringen:

1. Vanwege de goede afloop

‘In een thriller zit een hoofdpersoon die je aardig vindt en met wie je meeleeft,’ zegt onderzoeker Silvia Knobloch-Westerwick, die verbonden is aan Ohio State University, per telefoon.

‘Die persoon komt vervolgens in allerlei gevaarlijke en angstige situaties terecht. De onzekerheid over het lot van de hoofdpersoon creëert een bepaalde lichamelijke spanning, die niet zomaar wegebt. Als alles uiteindelijk op zijn pootjes terechtkomt, krijgt deze nog aanwezige spanning plotseling een positieve lading.’

Hoe enger het boek of de film, des te groter de opwinding – en des te groter het geluksgevoel nadien. Groter dan wanneer je alleen maar positieve dingen ziet, zegt Knobloch, want die brengen minder lichamelijke opwinding met zich mee.

Dat mechanisme is ook te zien bij sportwedstrijden. Knobloch en haar collega’s gebruikten onlangs fans van twee rivaliserende footballteams als proefkonijn. Ze deden een verrassende ontdekking: niet de fans die tijdens de wedstrijd zeker waren van een overwinning hadden het meeste plezier, maar degenen die vreesden dat hun team zou verliezen. Deze supporters vonden de wedstrijd uiteindelijk het spannendst en opwindendst.

Oftewel: als je plezier wilt hebben, moet je niet de hele tijd in een geweldige stemming zijn. Knobloch: ‘Negatieve emoties spelen een belangrijke rol in hoeveel we van sport genieten. Je hebt ze nodig om je opgewonden en nerveus te maken. Als je team wint, wordt die negatieve emotie omgezet in positieve energie.’

2. Omdat we het leuk vinden om bang te zijn

Maar wat als de ontknoping rampzalig is? Lopen thrillers en spannende boeken vaak nog goed af, waardoor de opgebouwde spanning zich positief ontlaadt, in bijvoorbeeld horrorfilms worden de ‘goeien’ geregeld in stukjes gehakt.

Alsof dat niet genoeg is, duikt de slechterik in de laatste minuut vaak nog even op (goed voor de vervolgdelen) – denk aan de maniakale moordenaar die zich een weg graaft uit zijn pas gedolven graf, of de dodelijke videoband (in The ring) die toch niet vernietigd blijkt. Er moeten dus nog andere redenen zijn waarom we graag griezelen.

De Amerikaanse onderzoekers Eduardo Andrade en Joel Cohen ontwikkelden daarom een alternatieve theorie: zij denken dat we tijdens het consumeren van enge films en nare boeken tegelijkertijd negatieve en positieve emoties kunnen ervaren, dat we dus letterlijk gemengde gevoelens hebben.

Om dat te bewijzen lieten ze proefpersonen naar clips kijken van de horrorfilms The exorcist en Salem’s lot, waarbij ze hen verdeelden in horrorliefhebbers en -haters. Wat bleek: beide groepen ervoeren dezelfde mate van negatieve gevoelens, maar niet van positieve gevoelens.

De horrorhaters beleefden weinig plezier aan de film, maar de liefhebbers rapporteerden tegelijk met hun negatieve gevoelens ook veel positieve emoties. Sterker: ze genoten het meest tijdens de engste momenten van de film, terwijl de horrorhaters zich op die momenten zaten op te vreten.

Wat volgens de onderzoekers helpt om te genieten van enge dingen, is wat ze een protective frame of mind (beschermend kader) noemen: het besef dat er geen echt gevaar of werkelijke dreiging is. De horrorliefhebbers leken dat besef al te hebben.

Zodra de horrorhaters eraan herinnerd werden dat de engerds uit de film gewoon acteurs zijn, bleken ook zij meer plezier te beleven. Misschien iets om in het achterhoofd te houden als uw horrorminnende geliefde u meesleept naar een enge film: het zijn maar acteurs.

Niet iedereen houdt dus van doodenge films. Uit onderzoek blijkt dat de voorliefde voor griezelen samenhangt met een karaktertrek die sensation seeking (sensatielust) wordt genoemd. Mensen hebben een verschillende mate van prikkeling nodig om zich prettig te voelen. Sommige mensen raken van nature niet snel onder de indruk en hebben veel extra prikkels nodig. Zij kijken daarom meer naar horrorfilms, maar ook meer naar bijvoorbeeld porno.

3. Om onze mannelijkheid en vrouwelijkheid te bewijzen

Griezelen doen we lang niet altijd alleen, benadrukt onderzoeker Knobloch-Westerwick. We vinden het vooral leuk om met anderen naar angstaanjagende films te kijken. Ter illustratie: uit onderzoek blijkt dat opvallend veel stellen hun afspraakjes griezelend in de bioscoop doorbrengen.

Een grappige verklaring hiervoor komt van de Amerikaanse mediaonderzoeker Dolf Zillmann en zijn collega’s. Volgens hen bieden enge films mannen en vrouwen de mogelijkheid om hun stereotiepe rollen van stoere beschermheer en kwetsbare protegee te vervullen.

Konden mannen in vroeger tijden nog hun mannelijkheid bewijzen door te jagen en vrouwen te beschermen tegen gevaar, in het moderne leven is weinig plek voor zulke heldendaden. Tijdens een film zouden mannen en vrouwen de kans aangrijpen om hun traditionele rollen aan te nemen.

Om deze hypothese te onderzoeken, lieten de onderzoekers studenten een scène zien uit de horrorfilm Friday the 13th, waarin de gestoorde moordenaar Jason Voorhees ongelukkige tieners aan mootjes hakt. De proefpersonen bekeken de film samen met iemand van het andere geslacht die stiekem bij de onderzoekers hoorde.

Soms gedroeg die medeplichtige zich bang, soms koelbloedig, en soms onverschillig. En inderdaad: mannen vonden de film leuker en voelden zich meer tot hun filmpartner aangetrokken als ze bang was. Vrouwen genoten meer van de film als hun mannelijke gezelschap het hoofd koel hield.

Erg geëmancipeerd klinkt het niet. ‘Dat is waar,’ beaamt Knobloch. ‘Dit onderzoek is dan ook halverwege de jaren tachtig gedaan. Maar ik denk dat de uitkomsten nog steeds gelden.’ Toegegeven, een enge film lijkt me toch minder leuk met een huiverende man aan mijn zijde.

4. Omdat het goed staat op ons ervarings-cv

Waar zou u liever slapen: in een koud ijshotel in Quebec of in het Marriott in Florida? Die vraag stelden consumentenpsychologen Anat Keinan en Ran Kivetz om te ontdekken waarom we soms kiezen voor nare in plaats van leuke ervaringen.

De uitkomsten waren verrassend: hoewel de meeste mensen dachten dat het Marriott het fijnst zou zijn om te overnachten, sliepen ze vreemd genoeg toch liever in het koude ijshotel.

In een ander experiment kozen mensen voor een ijsje met baconsmaak in plaats van eentje met een meer gangbare smaak, ook al dachten ze dat het vleesijsje minder lekker zou zijn.

Volgens de onderzoekers is dit op het eerste gezicht irrationele gedrag een manier voor mensen om hun collectie met ervaringen uit te breiden, iets wat de wetenschappers een ‘ervarings-cv’ noemen. Mensen willen graag diverse en interessante ervaringen opdoen, want dat geeft hun een goed gevoel over zichzelf. ‘Een hapje insect?’ ‘Hè bah, geef maar hier, dat staat goed op mijn cv.’

Een verklaring die hierbij aansluit, is dat mensen er volgens sommige onderzoekers simpelweg van houden om verschillende emoties te ervaren, ook de negatieve. Met een spannend boek of enge film kunnen ze emoties als angst en walging onderzoeken, en kijken hoeveel ze kunnen hebben zonder dat het negatieve consequenties heeft.

5. Om ervan te leren

Een laatste verklaring voor onze voorliefde voor enge films en boeken: we gebruiken ze om met onze eigen angsten om te gaan, zo schrijven Mary Beth Oliver en Meghan Sanders in het boek The horror film.

Toen een studente werd vermoord aan de Universiteit van Wisconsin, ging 89 (!) procent meer vrouwen naar de enge film In cold blood die in een nabije bioscoop draaide, terwijl een niet-gewelddadige film niet meer bezoekers kreeg. Vrouwelijke studenten uit hetzelfde studentenhuis als het slachtoffer van de moord bleken het meest geïnteresseerd in de film.

Hoewel dit slechts anekdotisch bewijs is, lijkt recent onderzoek deze verklaring te ondersteunen. De Amerikaanse onderzoekers Amanda Vicary en Chris Fraley vroegen zich af waarom vooral vrouwen gefascineerd zijn door verhalen over waargebeurde misdaden, zoals seriemoorden en verkrachtingen; zij lezen dit genre vaker dan mannen.

Volgens de onderzoekers heeft dat een evolutionaire reden. Hoewel vrouwen minder vaak slachtoffer zijn dan mannen, zijn ze wel banger om dat te worden. ‘Door te leren over de motieven en methoden van moordenaars, leren mensen manieren om te voorkomen dat ze hun slachtoffer worden. Het zou kunnen dat onze fascinatie met moord voorkomt uit geëvolueerde mechanismen die ervoor zorgen dat je informatie tot je neemt die je overlevingskansen vergroot.’

Wie bijvoorbeeld weet dat seriemoordenaar Ted Bundy zijn slachtoffers in zijn auto lokte door net te doen of zijn arm gebroken was en hij daarom hulp nodig had, let wellicht beter op voordat hij iemand hulp biedt.

In een experiment dat de onderzoekers deden, bleek ook dat vrouwen een boek extra graag lazen als er exacte informatie in werd gegeven over de manier waarop het slachtoffer aan de moordenaar ontsnapte. Dus heeft iemand kritiek op je voorliefde voor moord en doodslag? Dan heb je voortaan een goed excuus: je leest het omdat je er iets van wilt leren.