Kunnen dieren zich schamen? Frans de Waal over emoties bij dieren

Zijn er emoties die ons tot mensen maken en ons onderscheiden van dieren? Sommige wetenschappers beweren dat dieren slechts een paar emoties hebben en dat ze die ook anders ervaren dan wij. Maar ik geloof steeds meer dat alle emoties waarmee wij vertrouwd zijn op de een of andere manier terug te vinden zijn bij alle zoogdieren. Emoties en gevoelens zijn overigens verschillende dingen. Emoties drukken we lichamelijk uit en zijn dus waarneembaar, terwijl gevoelens privé blijven.

Aan mens en dier kunnen we het aan de buitenkant zien als ze een emotie hebben, maar wat ze er precies bij voelen, blijft gissen. Ik betwijfel daarom of ik de gevoelens van mijn medemensen beter ken dan de gevoelens van de dieren waarmee ik werk.

Toegegeven, we kunnen niet weten wat dieren precies voelen, maar dat betekent niet dat ze geen emoties zouden hebben. Dat zou zelfs een onredelijk standpunt zijn, aangezien emoties zich op een vergelijkbare manier uiten in de lichamen van mens en dier en de hersenen van alle zoogdieren tot in details op elkaar lijken. Deze vijf emoties zijn overduidelijk te zien bij dieren.

5 waarneembare emoties bij dieren

1. Dankbaarheid

Bij chimpansees is het delen van voedsel een onderdeel van een economie van geven en nemen, waartoe ook vlooien, seks, steun bij gevechten en andere soorten hulp behoren. Dankbaarheid zorgt ervoor dat de ruilbalans in stand wordt gehouden: het zet chimpansees ertoe aan soortgenoten op te zoeken die goed voor hen zijn geweest om die – als de gelegenheid zich voordoet – een wederdienst te bewijzen.

Op grond van duizenden observaties hebben we geconstateerd dat chimpansees vooral eten delen met degenen die in het verleden aardig voor hen zijn geweest. Elke ochtend, als de mensapen bijeenkomen in het klimrek om geduldig elkaars haar te verzorgen, leggen we vast wie wie vlooit. ’s Middags geven we ze eten dat gemakkelijk te delen is, zoals een paar grote watermeloenen.

De bezitters van een meloen staan iedereen die hen heeft gevlooid toe om stukken uit hun handen of hun mond te pakken, maar dat geldt niet voor degenen waarmee ze die ochtend geen contact hebben gehad – die houden ze af en soms bedreigen ze hen zelfs. De verdeelpatronen verschillen dus van dag tot dag, afhankelijk van de eerdere vlooibeurten.

Aangezien de tijdsspanne tussen deze twee gebeurtenissen een paar uur bedraagt, vereist dit soort van tit-for-tat dat eerdere ontmoetingen in het geheugen opgeslagen zijn samen met een positief gevoel over de genoten diensten. Deze combinatie kennen wij als dankbaarheid.

Het verhaal van twee chimps die tijdens een stortbui waren buitengesloten van hun onderkomen illustreert deze emotie bij dieren. De Duitse psycholoog en onderzoeker Wolfgang Köhler liep toevallig langs en trof de beide mensapen doorweekt en rillend in de regen aan. Hij deed de deur voor hen open. In plaats van langs hem de droge ruimte in te rennen, omhelsden de chimps de professor dol van blijheid.

Hun reactie lijkt op die van Wounda, een chimpansee die was gered uit de handen van stropers. Ze was bijna dood en kreeg medische verzorging in het Tchimpounga Rehabilitation Center in Congo. In 2013 werd ze teruggezet in het bos. Een filmpje van dat moment ging viraal vanwege de emotionele interactie tussen Wounda en de beroemde onderzoekster Jane Goodall, die bij de vrijlating aanwezig was.

Eerst liep Wounda weg, maar toen keerde ze terug om haar verzorgers te omhelzen. In het bijzonder Goodall kreeg een lange omarming. Dat was opmerkelijk omdat Wounda al op weg het bos in was, zich toen leek te corrigeren en terugkeerde, alsof ze besefte dat het niet erg aardig was om zomaar weg te lopen van de mensen die haar hadden gered en haar hadden verzorgd tot ze weer gezond was.

Vergelijkbare verhalen bestaan over in netten verstrikt geraakte of gestrande dolfijnen en walvissen die door duikers werden bevrijd of terug de zee in werden geduwd. De walvisachtigen keerden terug naar hun menselijke redders en gaven hun zachte duwtjes of tilden hen half uit het water op voordat ze wegzwommen. In alle gevallen zagen de diep ontroerde mensen die aanwezig waren deze interacties als tekenen van dankbaarheid.

2. Wraak

De lelijke zuster van dankbaarheid is wraak, een emotie die ook te maken heeft met het vereffenen van een rekening, maar dan in de negatieve zin van het woord. Verhalen over wraakzuchtige dieren zijn vaak te horen in dierentuinen, waar het meestal gaat om olifanten (met hun spreekwoordelijke geheugen) of mensapen.

Iedere nieuwe student of verzorger die met mensapen werkt, moet te horen krijgen dat hij hen niet ongestraft kan pesten of beledigen. Een beledigde mensaap onthoudt dat en neemt alle tijd van de wereld om de juiste gelegenheid aan te grijpen om zijn gram te halen.

Chimps onderling steunen elkaar bij gevechten volgens de regel dat een goede dienst een wederdienst verdient; experimenten hebben deze neiging bevestigd. Als ze de kans krijgen, zijn veel dieren bereid om een partner een dienst te bewijzen, zoals aan een hendel trekken of een fiche kiezen dat eten oplevert. Dat doen ze met mate zolang hun partner een passieve ontvanger is, maar ze vergroten hun vrijgevigheid enorm wanneer de partner de gelegenheid krijgt om wederdiensten te verlenen. Als beide partijen erbij kunnen winnen, doen ze er een schepje bovenop.

Wat misschien uniek is voor chimpansees is dat zij hetzelfde soort één-op-één-terugbetaling kennen bij negatieve daden. Ze zijn geneigd om wraak te nemen op degenen die zich tegen hen hebben gekeerd. Als een dominante vrouw herhaaldelijk een andere vrouw aanvalt, kan de laatste niet in haar eentje wraak nemen, maar zal ze wachten op de beste gelegenheid. Zodra haar kwelgeest in een gevecht met anderen is verwikkeld, zal ze meedoen om haar het leven moeilijker te maken.

Vergelding is een ‘educatieve’ reactie die een prijs zet op onwenselijk gedrag, maar het is niet duidelijk of de mensapen zelf ook volgens dit patroon denken. Ze geven waarschijnlijk gewoon gehoor aan een drang om wraak te nemen, een neiging die wij met hen gemeen hebben.

We noemen wraak per slot van rekening ‘zoet’, alsof het iets lekkers is. Wraak kan ons een beter gevoel geven, blijkt uit onderzoek. Wanneer proefpersonen een voodoopop kregen die iemand verbeeldde die hen had beledigd, verbeterde hun stemming merkbaar als ze naalden in die pop mochten steken.

3. Vergeving

Al mijn hele leven bestudeer ik verzoeningsgedrag van primaten en ik heb vele malen gezien dat chimpansees hun vroegere tegenstanders kussen en omhelzen, dat kleinere apen hen vlooien en dat bonobo’s sociale spanningen oplossen met een beetje seks. Dit soort gedrag beperkt zich zeker niet tot primaten: er bestaan honderden verslagen waarin dit bij andere sociale zoogdieren te zien is en ook bij vogels.

Conflictoplossing hoort bij het sociale leven. Het is moeilijk om precies aan te wijzen welke emoties er een rol in spelen, maar in elk geval moeten woede en angst – de vaste emoties tijdens een confrontatie – getemperd worden om tot een positievere houding te komen. Deze ommekeer druist nogal tegen de intuïtie in.

Iemand die net een gevecht met een dominante aanvaller heeft verloren, moet nu de moed verzamelen om hem of haar te benaderen voor een vriendelijke bijeenkomst. Ondertussen moet de aanvaller ineens zijn vijandigheid laten varen, wat onlogisch is. Maar veel dieren ondergaan deze emotionele veranderingen opvallend snel, alsof er in hun hersenen een knop wordt omgedraaid van vijandig naar vriendelijk.

Mensen worden er meesters in om dezelfde emotionele knop om te zetten als ze in een conflictgevoelige omgeving verkeren, zoals een grote familie of een werkplek met veel collega’s. Zo’n omgeving vraagt dagelijks om compromissen en vergevingsgezindheid.

De vergevingsgezindheid is echter nooit 100 procent en ook al zeggen we ‘vergeven en vergeten’, dat vergeten is vaak een probleem. We wissen de herinnering aan een kleinering niet uit, maar we besluiten eenvoudigweg om er niet bij stil te blijven staan.

Veel in groepen levende dieren doen hetzelfde, omdat zij ook afhankelijk zijn van vreedzaam naast elkaar leven en samenwerken. Verzoening is het waarneembare effect, terwijl het bij vergeving gaat om de innerlijke ervaring. Aangezien dit mechanisme al een lang evolutionair verleden kent, is het moeilijk voor te stellen dat de emoties die erbij betrokken zijn bij mensen radicaal anders zijn dan bij dieren.

4. Schaamte

Aan verliezende sporters zie je dat ze zich kleiner maken, hun schouders en hoofd laten hangen en alle tekenen van schaamte en mislukking vertonen. Dit is ook de karakteristieke reactie wanneer mensen er niet in slagen aan verwachtingen te voldoen of moeilijkheden voorzien nadat ze een regel hebben overtreden.

We wenden ons gezicht omlaag, buigen onze knieën, slaan de blik neer en zien er miserabel en kleiner van gestalte uit. We zeggen dat we ons schamen, maar we weten ook dat mensen boos op ons zijn of op z’n minst geïrriteerd en teleurgesteld.

Dit soort menselijke schaamte vertoont duidelijke parallellen met het onderdanige gedrag van primaten. Chimpansees kruipen door het stof voor hun leider, brengen hun lichaam omlaag om naar hem op te kijken, of keren hun achterste naar hem toe, wat ze kwetsbaar maakt. Dominante chimps kunnen het contrast benadrukken door bijvoorbeeld letterlijk over een ondergeschikte heen te lopen.

Dit betekent niet dat de menselijke schaamte precies hetzelfde is als onderdanigheid. Ze lijkt bij ons wel een groter bereik te hebben dan bij andere primaten. Ik heb nog nooit gezien dat jonge chimpansees zich schaamden voor hun moeder, of dat mollige olifanten zich druk maakten om hun gewicht. Wij mensen zijn heel sterk in culturele gewoonten, normen en modes, die voortdurend veranderen en die unieke menselijke uitgangspunten vormen voor schaamte.

Seks is ook omgeven door schaamte. Bij mensen komt dit waarschijnlijk voort uit de behoefte om het gezin te beschermen. We hebben geen territorium waaruit we alle anderen weren, zoals vogels en veel andere dieren deze kwestie regelen, maar leven in de nabijheid van talloze mogelijke sekspartners en rivalen. In geval van een buitenechtelijke affaire is het noodzakelijk om deze onder controle te houden of ten minste onder de radar.

Dat is een groot verschil met mensapen, die geen zogeheten kerngezin hebben. Vrouwelijke mensapen brengen zelf hun nageslacht groot. Zelfs als sommige mannelijke en vrouwelijke mensapen een voorkeur voor elkaars gezelschap hebben, dan nog is hun band niet exclusief. Bij chimpansees moet seks alleen aan het openbare zicht worden onttrokken als een man en een vrouw zich zorgen maken over de jaloezie van een rivaal.

Dan ontmoeten ze elkaar achter de bosjes of gaan de rest van de gemeenschap uit de weg. Verborgen copulatie, zoals biologen dat noemen, is een tamelijk gangbaar verschijnsel bij dieren. Seks is nu eenmaal een belangrijke bron van rivaliteit en geweld, dus door de zichtbaarheid ervan te beperken wordt de vrede bewaard.

Mensen gaan hierin nog wat verder dan chimps door niet alleen de voortplantingsdaad te verbergen, maar ook alle opwindende en voor opwinding gevoelige lichaamsdelen te bedekken, ten minste in het openbaar. Bij bonobo’s zien we niets van dit alles: privacy en onderdrukking spelen geen rol in hun uitermate tolerante gemeenschappen.

Ze hebben eenvoudigweg geen kuisheid en geen remmingen buiten de wens om moeilijkheden met rivalen te vermijden. Wanneer twee bonobo’s paren, springen de jongen soms boven op ze om een blik te werpen op de details. Of een volwassene komt erbij en duwt haar genitaliën tegen een van de sekspartners om mee te delen in het plezier. Bij deze soort wordt seksualiteit vaker gedeeld dan dat erom gestreden wordt.

5. Schuldgevoel

Deze emotie ligt dicht bij schaamte, maar schuldgevoel betreft een handeling terwijl schaamte meer te maken heeft met de persoon. Iemand met schuldgevoel vindt: ‘Dit had ik niet moeten doen’, terwijl het bij schaamte meer iets is als: ‘Kijk niet naar mij, ik ben waardeloos’.

Schaamte heeft te maken met het oordeel van de groep en schuldgevoel met het oordeel van jezelf, over het overtreden van een verinnerlijkte regel. Als je op de uiterlijke tekenen afgaat, valt het echter niet mee om deze twee emoties uit elkaar te houden. De parallellen met dieren zijn in beide gevallen ook even sterk.

Konrad Lorenz, de bekende wetenschapper die diergedrag onderzocht, schreef ooit over zijn hond Bully die de fundamentele regel had overtreden dat je nooit je superieur moet bijten. Mensen hoeven honden deze regel niet te leren en Bully was er nooit voor gestraft om de doodeenvoudige reden dat hij de regel nooit had overtreden. Maar de hond beet per ongeluk in de hand van zijn baas toen Lorenz een eind probeerde te maken aan een van de heftigste hondengevechten die hij ooit had gezien.

Ook al gaf hij Bully geen reprimande en probeerde hij hem onmiddellijk te aaien, de hond was hevig van streek door wat hij had gedaan en kreeg een complete zenuwinzinking. Hij was dagenlang praktisch verlamd en negeerde zijn eten.

Hij ging op het kleed liggen en haalde oppervlakkig adem, af en toe onderbroken door een zucht die van diep uit zijn gekwelde ziel kwam. Je zou denken dat hij een dodelijke ziekte had opgelopen. Bully was nog wekenlang lusteloos.

Hij had een natuurlijk taboe geschonden, wat onder zijn soortgenoten of hun voorouders de ergst mogelijke consequenties had kunnen hebben, zoals verbanning uit de groep. We lijken hier in de buurt van een verinnerlijkte regel te komen, en de schending daarvan kan leiden tot diepe emotionele en fysieke ellende die waarschijnlijk niet ver af ligt van schuldgevoel.

Dit soort gedrag zien we ook bij bonobo’s. Geweld is zo zeldzaam bij deze soort dat het hen meer van hun stuk brengt. Het lijkt erop dat aanvallers spijt over hun daden vermengen met empathie, omdat ze het na afloop snel weer goed maken. Bij andere primaten wordt het initiatief tot verzoening doorgaans genomen door de ondergeschikte, terwijl bij bonobo’s meestal de dominanten berouw tonen, vooral als ze verwondingen hebben veroorzaakt.

Ik herinner me dat een van hen naar zijn slachtoffer terugkeerde en zonder aarzeling precies die teen pakte waarin hij had gebeten, alsof hij de schade wilde onderzoeken. Zijn gedrag gaf aan dat hij precies wist wat hij had gedaan en ook op welke plek.

Als er voor mij één situatie is die op berouw wijst, dan zijn het deze taferelen van dominante bonobo’s die terugrennen naar hun slachtoffer en een halfuur of langer de wonden likken en schoonmaken die ze zelf hebben toegebracht.

Schuldgevoel en schaamte worden gevoed door een diep verlangen om erbij te horen, een zaak van overleven voor elk sociaal dier. De grootste zorg die eraan ten grondslag ligt, is afgewezen te worden door de groep. Dat leidde er bij Bully toe om in een depressie te raken. Angst om anderen van streek te maken en hun liefde en respect te verliezen, is wat mensen uiteindelijk drijft tot schaamte en schuldgevoel.

Bovenstaande fragmenten komen uit Frans de Waals  boek Mama’s laatste omhelzing, Atlas Contact. Frans de Waal overleed in 2024.