Waarom gezinsrituelen belangrijk zijn

Elke ochtend werden mijn man en ik gewekt door de klassieke muziek van Radio 4. De klanken sijpelden ook de slaapkamers van de kinderen binnen.

Zachtjes gleden ze uit hun bed, trippelden naar ons bed en kropen er bij ons nog even in. Zo lagen we daar met zijn vijven wakker te worden in een schijnbaar volmaakte wereld. Tot de ontbijtgast op de radio de kranten had besproken en we echt moesten gaan opstaan, anders kwam iedereen te laat.

Dit ochtendritueel maakte jarenlang dat we de dag op een rustige manier samen begonnen, voordat het geweld van het dagelijks leven weer losbarstte.

Rituelen zijn symbolische handelingen of activiteiten die je bewust op vaste momenten doet en op dezelfde manier herhaalt. En die je – anders dan routines – even boven het alledaagse uittillen, schrijft Meg Cox in The book of new family traditions. Cox is expert op het gebied van tradities, de rituelen die van generatie op generatie worden doorgegeven.

Dat optillen gebeurt volgens Cox doordat je handeling een duidelijk doel heeft (purpose) dat je op een persoonlijke manier nastreeft (personal). We hebben rituelen bij speciale gelegenheden, maar ook in het dagelijks leven.

Om tijdens het eten harmonie en verbondenheid te creëren (purpose) steek je bijvoorbeeld altijd twee kaarsen aan (personal). Of: om een kind te laten overgaan van de drukke dag naar een rustige nacht (purpose) lees je een verhaaltje voor tussen grote kussens, bij het zachte licht van het bedlampje (personal).

‘De kracht van rituelen en de behoefte eraan is veel groter dan we ons meestal realiseren,’ legt Cox uit. ‘Antropologen hebben nooit een cultuur gevonden zonder rituelen.’ Zij richt zich echter niet zonder reden specifiek op families. ‘In een wereld waarin zowel ouders als kinderen constant worden afgeleid, bieden familierituelen rust en een basis, waardoor het hele gezin beter functioneert.’

Speciaal maken

Die conclusie wordt al decennialang telkens weer getrokken uit diverse onderzoeken. Zo geven rituelen binnen het gezin bijvoorbeeld een sterk gevoel van verbondenheid en identiteit, ze laten iedereen in de familie voelen: dit zijn wij, dit doen wij samen, en dit maakt ons speciaal.

Gezinnen ontwikkelen vaak hun eigen rituelen. Die ontstaan zowel vanzelf – als het bijvoorbeeld door het hele gezin als een feestje wordt ervaren om op regenachtige zondagmiddagen voor de haard elkaar verhalen voor te lezen, kan dat een vast ritueel worden – als bewust en doordacht – wil je kind nooit in bad, dan kun je daar een vrolijke gebeurtenis van maken door om de beurt een liedje te zingen.

Sommige mensen doen dit automatisch, anderen hebben er meer moeite mee. Zo zullen zogenaamde kluwen-gezinnen, waarbij de gezinsleden sterk op elkaar gericht zijn en vrij gesloten naar buiten, eerder gezinsrituelen ontwikkelen dan los-zand-gezinnen, waarbij de gezinsleden minder betrokken bij elkaar functioneren en meer open zijn naar buiten toe.

Stevig geworteld

Rituelen en tradities uit onze eigen jeugd geven we graag door. We krijgen er een gevoel van identiteit en verbondenheid van en het houdt bovendien de geschiedenis levend. Weten waar we vandaan komen en welke waarden er al generaties lang worden overgedragen in onze familie, maakt dat we stevig geworteld zijn.

Dat geldt extra sterk voor immigrantenkinderen: het in stand houden van typische gewoonten en gebruiken uit hun land van herkomst geeft houvast bij het vormen van hun identiteit.

Verschillende studies hebben bovendien aangetoond dat rituelen rondom samen eten, verjaardagen, vakanties en feestdagen niet alleen leiden tot sterkere familiebanden, maar ook tot meer tevredenheid in het huwelijk, betere schoolresultaten van kinderen en een stevig gevoel van identiteit bij pubers. Ook verminderen ze bij deze laatste groep de kans op drugsgebruik, depressie en zelfmoordgedachten.

Fijne structuur

Maar ook al op heel kleine schaal hebben rituelen veel effect. Ze geven in de eerste plaats structuur en houvast aan een kinderleven, en dat kun je op tal van manieren gebruiken in je opvoeding.

Elke avond hetzelfde liedje of versje voor het slapengaan helpt echt om kinderen beter te laten slapen. Een boekje voorlezen en een kushandje geven bij het afscheid nemen op de crèche maakt dat je peuter weet waar hij aan toe is: hij vertrouwt erop dat de dag weer hetzelfde zal verlopen als anders en jij dus weer zult terugkomen. En elke week, bijvoorbeeld op vrijdag, samen met je partner borrelen en de week doornemen, creëert een moment van rust en van betrokkenheid bij elkaar.

Vakanties laten bij uitstek zien hoe goed rituelen voor een gezin kunnen werken. Het wegvallen van alle dagelijkse gewoonten is prettig, maar het geeft ook onrust en onduidelijkheid, en bezorgt kinderen soms stress.

Daarom kiezen we al dan niet bewust elk jaar voor dezelfde camping of creëren we op een nieuwe bestemming ter plekke een vast patroon van activiteiten.

Elke dag naar dezelfde bakker voor deux baguettes, via hetzelfde geitenpaadje naar dat ene strandje wandelen om te zwemmen, te strandballen en een boek te lezen, alvorens terug te keren naar het huisje waar je de middag bij het zwembad doorbrengt.

We doen het lang niet altijd met voorbedachten rade, maar zo’n patroon zit er meestal wel snel in. Vakantierituelen geven een tijdelijke, nieuwe structuur aan onze dagen en dus duidelijkheid en rust.

Roerige tijden

Een mooi voorbeeld van hoe een ritueel structuur kan brengen is dat van mijn vriendin C., weduwe en moeder van twee. Toen zij een jaar of zes geleden een nieuwe vriend kreeg, bracht dat voor hun beider gezinnen de nodige stress met zich mee.

Haar kinderen, toen 12 en 10 jaar oud, wilden geen nieuwe vader, zijn kinderen – nog wat jonger – gedroegen zich ineens weer als kleuters. C. en haar vriend besloten het rustig aan te doen, ze bleven apart wonen. Wel maakten ze elke zondag met alle kinderen een boswandeling en aten daarna pannenkoeken. Gaandeweg ontstond zo een band.

Rituelen kunnen helpen om kleine en grote levensovergangen makkelijker te maken, zegt de Amerikaanse familietherapeute Evan Imber-Black, die al jaren onderzoek doet naar rituelen en daar verschillende boeken over schreef, zoals Rituals in families and family therapy.

Uit verschillende studies is gebleken dat ze een buffer vormen tegen de chaos die is ontstaan, ook bijvoorbeeld in het geval van een scheiding. Wanneer ouders als ze uit elkaar zijn toch blijven vasthouden aan bepaalde rituelen, zijn de schoolresultaten van hun kinderen beter en vertonen zij minder gedragsproblemen.

Naast rust en houvast geven rituelen ook troost bij nare gebeurtenissen, ontdekten onderzoekers van de universiteit van Harvard. Volgens de wetenschappers komt dat doordat rituelen het gevoel van controle, dat door het verlies onderuit is gehaald, herstellen.

Oma’s kruidkoek

Stiekem hopen we natuurlijk ook dat we met rituelen mooie herinneringen kweken bij onze kinderen, zodat ze later toch vooral met plezier aan hun jeugd terugdenken. En dat blijkt ook werkelijk te kunnen.

Rituelen creëren blijvende herinneringen, ontdekte de Amerikaanse onderzoeker Ellen Galinsky toen ze voor haar boek Ask the children met meer dan duizend kinderen sprak over hun gezinsleven.

Op de vraag wat de kinderen dachten dat hun het meest zou bijblijven uit hun jeugd noemden ze meestal de kleine, dagelijkse dingen die zo typisch zijn voor hun gezinsleven. Zoals zelfbedachte verhaaltjes van hun ouders, speciale familiebegroetingen en liedjes die ze altijd samen zongen.

Bij rituelen worden vaak meerdere zintuigen aangesproken. De typische geur en smaak van oma’s kruidkoek die zij altijd meeneemt naar het familieweekend of de koude, zilte zeelucht die je elke zondag tegemoet waait als je naar het strand fietst, zijn niet alleen onlosmakelijk met die rituelen verbonden maar maken ook dat je ze beter onthoudt.

Uit verschillende studies is gebleken dat rituelen meer effect krijgen als er zo veel mogelijk zintuigen bij worden aangesproken, als ze een ongeveer zeven keer achter elkaar worden herhaald, bestaan uit meerdere handelingen of stappen, worden uitgevoerd op een vast tijdstip en verbonden zijn met een duidelijk symbool. Zoals een kaars, vuurwerk, die pannenkoeken of kruidkoek.

Afscheid

Zullen mijn kinderen als ze volwassen zijn nog terugdenken aan ons ochtendritueel? Sinds onze oudste dochter op de middelbare school zit, is daar de klad in gekomen. Want zij doet niet meer mee. Ze slaapt zo lang ze kan, of staat voor dag en dauw op om nog wat huiswerk te maken.

En ook mijn man is afgehaakt, nu hij voor een nieuwe baan heel vroeg de deur uit moet. Uitgedund tot drie personen klampen de andere twee kinderen en ik ons vast aan dat heerlijke moment waarin de wereld nog even niet aan je trekt. Maar stiekem missen we de anderen.

Gelukkig hebben we als gezin nog heel wat andere tradities ontwikkeld, die niet altijd dagelijks maar dan toch wel wekelijks, maandelijks of eens per jaar worden uitgevoerd.

Zoals het verse croissantje van de buurtbakker elke zaterdag nadat iedereen terug is van het sporten; het toezingen van elke jarige onder begeleiding van trommeltjes en toetertjes, nog stammend uit hun peutertijd; en het eten van precies dezelfde gerechten, bij dezelfde Italiaan, steevast op de laatste avond van de zomervakantie. Dat houden we erin, wat mij betreft tot sint-juttemis.

Bronnen o.a.: M. Spagnola en B.H. Fiese, Family routines and rituals: A context for development in the lives of young children, Infants & Young Children, 2007 / C.Woods-King e.a., The importance of family dinner, The National Center on Addiction and Substance Abuse, Columbia University, 2011/ / B. Nelms, Giving children a great gift: family traditions, Crew Journal of Pediatric Health Care, 2005 / M.I. Norton en F. Gino, Rituals alleviate grieving for loved ones, lovers, and lotteries, Journal of Experimental Psychology: General, 2013 / T.A.E. Hoijtink, Cohesieve krachten in groepen, Bohn, Stafleu van Loghum, 2007/C.H. Legare, C.H. & A.L. Souza, A.L., Evaluating ritual efficacy: Evidence from the supernatural. Cognition, 2012