Column Jean-Pierre van de Ven: Gaslighting

Mieke kijkt me paniekerig aan. Ze wordt rood.
‘Dat dacht ik al,’ vervolgt Mees en hij slaakt een nauwelijks waarneembare zucht. ‘Nou ja, het is ook wel logisch dat je als slachtoffer niet meteen de vuile was buiten hangt. Hè, moppie?’
In de film Gaslight uit 1944 speelt Ingrid Bergman een vrouw die door haar man langzamerhand gek wordt gemaakt. Hij verstopt spullen en geeft haar de schuld. Hij laat de gaslampen plotseling aan- en uitgaan en zegt dat er niets aan de hand is. Psycholoog Robin Stern schreef in 2007 het boek The gaslight effect over mensen die met stiekeme manipulaties de controle over hun naasten proberen te krijgen.
‘Ik dacht dat het niet belangrijk was,’ zegt Mieke.
‘Niet belangrijk?’ Mees lacht schamper. ‘Tja, ik ben natuurlijk geen psycholoog, maar eh…’ Hij kijkt naar mij.

Het probleem met gaslighting is dat je nooit helemaal zeker weet of iemand manipuleert. Misschien wil Mees me helpen door belangrijke informatie over zijn vrouw te geven, zodat ik een beter beeld heb van hun situatie. Dus als ik nu tegen hem zeg dat hij manipuleert, kan hij een onschuldig gezicht trekken en verbaasd zeggen dat ik het helemaal mis heb. Dan ontstaat een welles-nietes-
gesprek waar we niet verder mee komen.
‘Mijn God, gaan jullie altijd zo met elkaar om?’ zeg ik dus. Mees slaakt opnieuw een zucht en kijkt naar het probleem: zijn vrouw. Mieke kijkt naar mij. Ze is bang. Ik laat een stilte vallen waarin ik beslis met wie ik zal beginnen.

‘Mees, je gaat absoluut niet in op wat Mieke heeft gezegd over jullie communicatieproblemen en over haar eenzaamheid. In plaats daarvan begin je over een ander onderwerp, namelijk haar verleden. Vind je het dan niet belangrijk dat Mieke eenzaam is?’
‘Ik wilde alleen maar toelichten…’ begint Mees.
‘Precies. Je verklaart en je licht toe, maar je vraagt niets. Je vraagt niet aan Mieke hoe het komt dat ze eenzaam is, je trekt zelf al de conclusie.’ Ik schiet in de lach. ‘Alsof je alles beter weet. Dat is toch niet zo, of wel?’
Voordat hij kan antwoorden richt ik me tot Mieke. ‘Laat jij je vaker zo behandelen? Mees zegt iets over jou waarover je je duidelijk schaamt en je zegt daar niets van. Sterker nog, je schiet in de verdediging. Kom je nooit op voor jezelf?’
Mieke kijkt me boos aan. ‘Als ik zeg wat ik echt denk, gaat hij me de hele week sarren.’
Mees reageert als door een adder gebeten. ‘Wát?! Vuile trut!’ Hij kijkt meteen naar mij, betrapt.
Nu weten we waar we staan.