Frans de Waal: ‘Dominantie levert seks op’

‘It’s all about sex,’ zegt hoogleraar psychologie en apenonderzoeker Frans de Waal van de Emory University in Atlanta (VS). Al zullen ze het ontkennen, onbewust streven alle mannen naar dominantie. ‘Het is een collectieve leugen dat macht ons niet interesseert. In leerboeken psychologie wordt nagenoeg geen aandacht besteed aan dominantie en macht. Als die termen al genoemd worden, is het in de context van machtsmisbruik. Kennelijk vinden we ongelijkheid niet chic, en het streven naar macht is al helemaal uit den boze. Maar dat gelijkheidsideaal slaat nergens op. Net als kippen hebben wij mensen een duidelijke pikorde, maar dat mag op een of andere manier niet worden gezegd.’

Sterke drijfveer

Mannen zijn van nature meer geïnteresseerd in macht dan vrouwen, legt De Waal uit. ‘De mannelijke zucht naar macht is een erfstuk van onze voorouders. Voor primaatmannen is het van groot belang om de baas te zijn, want het aantal paringen dat een man verwerft, staat in rechtstreeks verband met de hoogte van zijn positie. Voor mannelijke primaten geldt dus: wie niet hoog op de ladder staat, plant zich waarschijnlijk niet voort. Het gevolg is dat mannetjes gebouwd zijn om te strijden, ze nemen veel risico’s en verbergen hun kwetsbare plekken. Mannen willen overheersen, omdat dat de kans vergroot genen te kunnen doorgeven aan een volgende generatie.’

Dus mannen willen eigenlijk de baas zijn om vrouwen in hun bed te lokken? ‘Dat gaat natuurlijk niet bewust. Apen wéten niet eens dat er een verband is tussen seks en kinderen krijgen. En toch is reproductie hun belangrijkste drijfveer. Hetzelfde geldt voor mensen. Het streven naar succes zit in iedere man ingebakken.’

Voortplanting is de belangrijkste drijfveer om hoger­op te komen. Van de bankdirecteur tot de politicus en de muzikant: al dan niet onbewust doen ze enorm hun best, zodat ze zich kunnen voortplanten. En zelfs als ze ze zich helemaal niet wíllen voortplanten, trekken ze daar toch vruchtbare vrouwen mee aan. ‘Macht erotiseert. Althans voor apen- en mensenmannen. Voor vrouwen geldt dat niet: evolutionair gezien heeft het voor hen geen nut om met meerdere mannen te paren, want daar krijg je niet meer nageslacht van.’

Maar vallen vrouwen in de praktijk ook op mannen met macht? Neem Balkenende: niet bepaald een man met sex-appeal. Balkenende blijkt inderdaad niet het beste voorbeeld van een erotiserend leider. ‘Omhooggevallen door omstandigheden,’ noemt De Waal het. Maar er zijn genoeg voorbeelden die de theorie bevestigen: Bill Clinton en Monica Lewinsky, president Sarkozy die ex-model Carla Bruni aan zich wist te binden, en al die oudere, rijke mannen met een jonge dame aan hun zij.

Dominante peuters

Vrouwen vallen op mannen met macht, mannen willen de baas zijn, maar niemand die dat gewoon eens lekker toegeeft. Het fascineert De Waal hoe we onze primaire drijfveren doorgaans voorzien van een fraai vernislaagje. ‘Presidentskandidaten noemen zichzelf dienaars van het volk in plaats van dat ze bekennen dat het leuk is om de baas te zijn. Obama roept dat hij iets goeds wil doen voor his country. Dat zal best zo zijn, maar intussen weet hij donders goed dat presidentschap enorme status oplevert. En reken maar dat hij daar echt niks tegen heeft.’

Maar ondanks ons sociaal wenselijke masker ‘lekken’ we constant informatie waaruit onze positie in de hiërarchie blijkt. ‘Op een feestje zie je meteen wie the leader of the pack is. Die oogst goedkeurende blikken, mengt zich moeiteloos in een discussie en kan het zich permitteren om zacht te praten, omdat iedereen toch wel luistert en om hem lacht. Zelfs bij peuters zie je meteen wie wie domineert. Dominante peuters zijn genadeloos: ze pakken het mooiste speelgoed af van andere kinderen, óók als ze er zelf niet mee willen spelen.’

Volgens De Waal is machtsstreven misschien geen gewaardeerd motief, maar het is wel essentieel voor een goed functionerende gemeenschap. Zonder hiërarchie zou het een puinhoop worden. ‘Geen enkele samenleving is egalitair. Ook niet in het dierenrijk. Meestal zijn de mannen de baas, soms de vrouwen, soms groepen, maar er is altijd een systeem. Er zijn wel jager-verzamelaargemeenschappen die een gelijkheidsprincipe nastreven, maar dat is doorgaans gekunsteld. Trots wordt er niet gewaardeerd en mannen die domineren, worden systematisch onderuitgehaald. Ondanks deze nivelleringsmechanismen is het voor zulke gemeenschappen moeilijk om zonder leider te overleven. Vaak wordt er een primus inter pares aangesteld, iemand die onder sterke controle van de groep wordt toegestaan om de baas te zijn. Via een omweg is er dan toch weer een hiërarchie.’

Hoe belangrijker de beslissingen die genomen moeten worden, hoe meer baat er is bij een duidelijke machtsstructuur. ‘Als je de oorlog wilt winnen, heb je niks aan een democratische commissie. Opvallend is dat de neiging om een strikte hiërarchie te vormen als dat nodig is, onder druk vanzelf ontstaat. Bekend is een onderzoek onder kinderen op zomerkamp. Zodra twee groepen in een soort competitieverband tegen elkaar moesten strijden, zorgden de kinderen onderling automatisch voor een sterke hiërarchische structuur.’

Dictators en populisten

Globaal zijn er twee leiderstypes, zowel bij mensapen als bij mensen. ‘Je hebt populistische leiders à la Obama en dictators als Mugabe. Populistische leiders danken hun positie aan brede steun vanuit de groep, en hebben belangstelling voor het lot van de kleine man. Ze bepalen wat er moet gebeuren en krijgen dat voor elkaar door andere mensen te ­motiveren. Dictators komen doorgaans op minder frisse wijze aan de macht en deinzen nergens voor terug om hun zin door te drijven. In de apenwereld zie je dat verschil heel duidelijk: dictatoriale alfamannen kloppen zich letterlijk op de borst om te laten zien hoe sterk ze zijn. Maar ook menselijke dictators verzinnen rare dingen om hun leiderschap te bevestigen. Een bizar voorbeeld komt van Saddam Hussein: die liet zich door zijn onderdanen onder zijn oksel kussen om zijn macht te onderstrepen.’

Maar dictatorachtigen zijn kwetsbaar. ‘Apen, maar ook mensen zijn altijd bereid om laaggewaardeerde maar hooggeplaatste leiders van hun troon te stoten. Impopulaire leiders weten dat maar al te goed en nemen voorzorgsmaatregelen. Neem bijvoorbeeld Ceauçescu, de voormalige dictator van Roemenië. Hij liet uit angst drie verdiepingen met voedselbunkers en doolhoftunnels als ontsnappingsroutes aanleggen.’

Paar treetjes omlaag

Een dictator kan het best lang uithouden aan de top, maar hij komt doorgaans hard ten val. ‘Hitler, Mussolini, Ceauçescu en Saddam zijn allemaal genadeloos ten onder gegaan. Ook dictatoriale apen bekopen het einde van hun leiderschap met de dood. Het lot van de breedgedragen leiders is doorgaans een stuk milder. Zo’n ex-alfaman in een chimpanseekolonie daalt gewoon een paar treetjes op de sociale ladder en leidt een relatief rustig leven. Hetzelfde geldt voor democratische ex-presidenten die geen gekke dingen hebben gedaan.’

Frans de Waal is nog niet aan eind van zijn carrière. De man die als enige Nederlander in de Times-lijst van meest invloedrijke wereldburgers staat, heeft volop kans om nóg meer status te verwerven. Heeft hij zelf ooit iets gemerkt van de erotiserende werking van zijn positie? Daar laat hij zich niet over uit: ‘Ik ben er niet zo mee bezig. Maar ik vind het wel prettig om succes te hebben.’