Jongeren die zich somber voelen, kloppen vaak veel te laat aan voor hulp. Ze willen niet opvallen en gedragen zich daarom zo lang mogelijk normaal. Vaak heeft de omgeving pas in de gaten dat het niet goed gaat als de boel escaleert.
Dat was ook zo bij de destijds 14-jarige dochter van Franka. ‘Op een avond werden we gebeld of we Tessa wilden komen ophalen. Ze was bij een vriendin en had heel veel gedronken. In de auto naar huis vertelde ze alles.
Dat ze zich al maanden down voelde, dat ze regelmatig dronk om niet te hoeven voelen… Al die tijd had ik niets in de gaten gehad.’ Tessa was ook niet voortdurend verdrietig. Haar ouders zagen haar nog plezier maken als ze met vriendinnen was en ze ging gewoon naar school en naar haar sportclub.
Het jongerenbrein en depressie
‘Depressieve jongeren zitten niet de hele dag troosteloos in een hoekje,’ zegt Marco Bottelier, kinderpsychiater bij Triversum en onderzoeksarts bij het AMC. Het stereotiepe beeld klopt volgens hem niet. Ze kunnen op momenten nog best genieten.
En ze zijn makkelijker af te leiden dan volwassenen: iets leuks slokt dan even al hun aandacht op en daarmee ‘vergeten’ ze hun verdriet. Maar na die afleiding zakken tieners weer gauw terug in de somberte.
Depressieve jongeren zijn eerder prikkelbaar dan verdrietig. Een depressie ziet er bij hen dus anders uit dan bij volwassenen. Dat geldt overigens ook voor jongere kinderen. Vermoedelijk komt dit doordat hun hersenen nog niet zijn uitgerijpt.
Tijdens een depressie is de amygdala overactief. Dit breingebied ligt in het limbisch systeem, het centrum van onze emoties, en het is vooral betrokken bij negatieve gevoelens zoals verdriet en angst. De prefrontaalschors die dit emotionele centrum beteugelt is bij kinderen en jongeren nog in ontwikkeling. Daardoor kunnen ze hun emoties minder reguleren dan volwassenen.
Het emotionele centrum zelf is bij kinderen eveneens in de maak. Maar bij pubers is het al wel ‘af’. Bij hen treedt dus ook nog eens een disbalans op. ‘Jongeren hebben een heel sterke motor, maar de remmen zijn beperkt; daardoor is hun stemming grillig,’ illustreert Bottelier.
De tekenen van depressie
‘Depressie is een slome ziekte. Ze neemt langzaam het leven van de jongere over,’ zegt Daan Creemers, psycholoog en onderzoeker aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. ‘De jongere wordt steeds minder enthousiast, zeult een sfeer van algehele ontevredenheid met zich mee en trekt zich vaker terug.’
Sombere tieners kunnen zich emotioneel van anderen afsluiten. Ze reageren vaak heftig op kritiek en afwijzing, omdat die ze confronteren met hun lage zelfbeeld en veronderstelde tekortkomingen.
Een depressie belemmert jongeren bovendien in hun algehele functioneren, zoals op school, met vrienden en thuis. Achteraf herkent Franka bij Tessa de tekenen van een depressie, maar die zag ze destijds aan voor pubergedrag.
‘Tessa wilde niet meer aangeraakt worden, ze zat uren met een koptelefoon opgekruld in een stoel en ze trok zich vaak terug in haar kamer. Op school viel ze in de les in slaap en ze trok niet meer op met kinderen uit de buurt.’
Training Positief opvoeden voor puberouders
- Positief contact maken met je kind
- Omgaan met je eigen emoties én die van je kind
- Afspraken maken en grenzen stellen
79,-
Hoe weet je of een kind depressief is of gewoon pubert? ‘Je moet alert zijn bij gedrag waarvan je denkt: zo ken ik je niet. En als je – wanneer je terugkijkt op de afgelopen weken – meerdere dingen opvallen die niet bij je kind passen,’ zegt Yvonne Stikkelbroek, psycholoog aan de Universiteit Utrecht en auteur van het boek Depressie bij kinderen.
Je zoon haalt bijvoorbeeld zonder duidelijke aanleiding lelijk uit naar zijn jongere zusje, terwijl hij dat normaal nooit doet. Of je altijd zo sprankelende dochter oogt de laatste tijd vaak afwezig.
Luchtig het gesprek aangaan
Een depressie gaat gepaard met je somber, hopeloos en waardeloos voelen. Dat is bij jongeren ook het geval. Herken je als ouder meerdere kenmerken (zie het kader onderaan), dan wordt het tijd om eens voorzichtig te informeren naar wat er aan de hand is.
Begin er terloops over in de auto of als jullie samen in de stad zijn, want bij dit soort lastige onderwerpen praat het vaak makkelijker als je elkaar niet hoeft aan te kijken, weet Stikkelbroek. ‘Vraag op een luchtige manier of het wel goed gaat. Laat ook stiltes vallen zodat je kind de tijd krijgt om te reageren. En zoek samen naar oplossingen.
Kleine activiteiten die je kind vaak en gemakkelijk kan uitvoeren, waar het goed in is en die het samen met anderen kan doen, beïnvloeden de stemming positief. Bijvoorbeeld sporten of gamen met vrienden, maar ook iets simpels als een lekker luchtje opspuiten vrolijkt een jongere soms al op.’
Als je vermoedt dat je kind depressieve klachten heeft, is tijdig naar de huisarts gaan belangrijk. Want als je er snel bij bent, kun je het tij makkelijker keren. ‘Jongeren die langere tijd depressief zijn gaan zich op een gegeven moment met dit ziektebeeld identificeren en geloven dat dit is hoe ze zijn,’ zegt Creemers.
Ze denken bijvoorbeeld: ik ben waardeloos, in plaats van: ik voel me waardeloos. Scheefgroei in de persoonlijkheidsontwikkeling ligt dan op de loer.
Doodsoorzaak nummer 1
Tessa kreeg vrij laat hulp. Uiteindelijk voelde ze zich haar hele middelbareschooltijd neerslachtig. Franka vertelt dat Tessa de gedachte om voor een auto te springen hardop uitsprak. ‘Elke dag fietste ze langs een drukke doorgangsweg naar school. Ik was voortdurend bang dat ze een keer niet meer zou thuiskomen.’
Helaas is die angst niet helemaal ongegrond. 30 procent van de depressieve jongeren doet een zelfmoordpoging. In 2022 maakten 67 jongeren tot 20 jaar een einde aan hun leven en daarmee is het doodsoorzaak nummer 1 onder de Nederlandse jeugd.
Waarom wordt een kind dat aan het begin van het leven staat depressief en soms zo erg dat het niet meer verder wil? Franka beschrijft Tessa als een onzekere, kwetsbare en niet zo weerbare tiener die de overgang naar de brugklas heel zwaar vond.
‘Vaak gaat het om dit soort kinderen met in de basis een angstig temperament,’ zegt Creemers. ‘Angst is geregeld de voorloper van een depressie en ook tijdens de depressie blijven deze kinderen angstig.’
Training Ontspannen opvoeden
- Ontdek hoe je als ouder positief en relaxed blijft
- Omgaan met de emoties van je kind
- Voor ouders met kinderen in de basisschoolleeftijd
79,-
Maar bij een depressie spelen heel veel verschillende factoren een rol. Zo lopen kinderen met een gedragsstoornis meer risico doordat ze veel op hun kop krijgen. ‘Als een kind dag in dag uit kritiek krijgt, ook al geeft het daar met zijn gedrag aanleiding voor, kan het gaan denken: ik doe het ook nooit goed, ik kan niks. Het zal zich waardeloos voelen,’ legt Stikkelbroek uit.
Datzelfde geldt voor slachtoffers van pesten. Overgewicht en een depressieve ouder zijn andere belangrijke risicofactoren voor neerslachtigheid.
Waarom wordt 3 tot 8 procent van de jongeren depressief? In de basisschoolleeftijd komt somberte gelukkig nog weinig voor, de puberteit is een omslagpunt. Waarom dat zo is, staat nog niet vast. Wel zijn er allerlei theorieën over.
Sporen in het brein
Oudere kinderen kunnen zichzelf bijvoorbeeld beter de put in praten doordat de innerlijke zelfspraak verbetert. En naarmate je langer leeft, maak je steeds meer mee en dat kunnen ook minder leuke dingen zijn. Ook spelen geslachtshormonen waarschijnlijk een rol.
Hoe dit precies zit, is nog onduidelijk, maar dat twee keer zoveel meisjes als jongens depressief worden als de puberteit begint, is typisch.
Tessa is na het drank-incident twee jaar in behandeling geweest. Inmiddels gaat het goed met haar en hoeft ze niet meer naar de psycholoog. Hoewel ze niet blaakt van zelfvertrouwen, reist ze in haar eentje naar het buitenland voor vrijwilligerswerk en gaat ze binnenkort op kamers en studeren.
Maar Tessa zal altijd ontvankelijk blijven voor een depressie. De ziekte laat namelijk letterlijk sporen achter in het brein die vatbaarder maken voor nieuwe episoden. Dat is vergelijkbaar met karrensporen in een bos; als een wagen zich er een weg doorheen baant, dan komt een volgende wagen er makkelijker door.
70 Procent van de jongeren krijgt binnen vijf jaar opnieuw een depressie. ‘Maar hoe sneller je hulp hebt gezocht, hoe kleiner die kans,’ zegt Stikkelbroek. Ze promoveert op de behandeling van jeugddepressies en toonde met haar onderzoek aan dat behandeling werkt.
Franka wil andere ouders vooral meegeven: ‘Ga niet in je eentje lopen aanmodderen. Zoek hulp, praat met je kind en veroordeel het niet.’
Bronnen o.a.: L. Bowes e.a., Risk of depression and self-hard in teenagers idenfitying with goth subculture, Psychiatry, 2015 / J. Mulder e.a., Music taste group and problem behavior, Journal of Youth Adolescence, 2007 / Zelfdodingen onder jongeren 2009-2014, CBS, 2015 / Statistieken antidepressivavoorschriften, Stichting Farmaceutische Kengetallen, 2015
Zo herken je depressies bij jongeren
Een depressie uit zich bij iedere puber anders. Zo is de een niet naar school te krijgen, terwijl de ander tot op het laatst blijft blokken.
Dit zijn de belangrijkste signalen: Zich het merendeel van de tijd somber, hopeloos en waardeloos voelen. Geprikkeld reageren. Dit is typerend voor een puberdepressie, maar geen absolute eis. Terugkerende gedachten over de dood hebben en zelfmoord overwegen.
Neem het altijd serieus als je kind veel over de dood praat, er op een andere manier mee bezig is of zelfs met suïcide dreigt.
Het is een mythe dat zij die erover praten het toch niet doen. Gevoelens van angst en spanning hebben, die zich kunnen uiten in lichamelijke klachten, zoals verandering in het eet- en slaappatroon, energieverlies of hoofd- en buikpijn.
Sommige tieners, vooral jongens, reageren hun spanning af door verbaal of fysiek agressief te worden. De schoolprestaties lopen terug door concentratieverlies.
Houden de klachten langer dan twee weken aan en heeft het kind ook weinig plezier, dan kan er al sprake zijn van een depressieve stoornis. Begin er een gesprek over met het kind en maak een afspraak met de huisarts.
Antidepressiva: alleen onder toezicht
Sinds 2011 stijgt het gebruik van antidepressiva onder de Nederlandse bevolking en dan vooral in de leeftijdsgroep van 15 tot 19 jaar. Over antidepressiva gaan een hoop geruchten. Jongeren die antidepressiva gebruiken zouden vaker zelfmoord plegen.
‘Bij tieners is er bij aanvang van zulke medicatie inderdaad een tijdelijke toename van zelfmoordgedachten, -plannen en -pogingen,’ zegt kinderpsychiater Marco Bottelier. ‘Een antidepressivum activeert onmiddellijk, terwijl de stemming pas later opleeft.’
Je hebt dus meer gedachten, meer energie om daar iets mee te doen en je voelt je nog net zo rot. En als je dan als jongere ook niet goed in staat bent om je emoties te beheersen, dan geef je sneller gehoor aan die suïcidale gedachten.
Maar doordat er tijdens de eerste fase waarin de jongere antidepressiva gebruikt extra op hem of haar wordt gelet, neemt het aantal geslaagde suïcides niet toe.
De Amerikaanse geneesmiddelenautoriteit FDA heeft in 2004 antidepressiva bij jongeren afgeraden. Maar toen duidelijk werd dat het aantal geslaagde suïcides bij jongeren die geen medicijnen kregen toenam, is het advies ingetrokken.
Zijn gothics vatbaarder?
Uit een Engelse studie blijkt dat gothics – met hun voorkeur voor donkere kleding en sombere muziek – een drie keer zo hoog risico lopen op depressie en zelfbeschadigend gedrag als jongeren uit andere subculturen.
Dat betekent niet dat zwart dragen ook daadwerkelijk leidt tot zwart denken, stellen de onderzoekers. Wel voelen kwetsbare kinderen zich mogelijk sneller aangetrokken tot de gothic-stijl.
De Utrechtse hoogleraar Populaire muziek en jeugdcultuur Tom ter Bogt onderzoekt momenteel of dit ook voor Nederlandse jongeren opgaat. Eerder stelde Ter Bogt vast dat liefhebbers van extreme rock, waaronder de gothicstijl valt, vaker psychische klachten hebben.
Denk je aan zelfdoding?
Denk je aan zelfmoord en wil je contact met een deskundige? Bel of chat anoniem met 113. De hulplijn is 24/7 beschikbaar, dus zoek hulp als je zelfmoordgedachten hebt: 0900-0113 of www.113.nl
