Een moeder met borderline

Als tiener viel het Lisa op dat haar moeder steeds wispelturiger werd. ‘Ze was licht ontvlambaar, schold zomaar mensen uit, en soms verbrak ze abrupt het contact met goede vrienden of familie.

Ook dronk ze steeds meer. Ik kwam weleens iets te laat thuis van het uitgaan en dan zat ze in het donker op me te wachten, met een slok op. Ze schold me uit voor hoer en ging me te lijf. Ik werd zo bang voor haar dat ik niet meer uit wilde.’

Lisa is nu 31 en weet inmiddels dat ze een moeder met borderline heeft, een persoonlijkheidsstoornis die zich kenmerkt door heftige stemmingswisselingen, impulsiviteit, instabiliteit en angstigheid.

Hoewel mensen met borderline daar zelf het meest onder lijden, kan de stoornis voor hun naaste omgeving grote gevolgen hebben – vooral voor hun kinderen.

Agressieve vlagen

Als kind beschouwde Lisa haar moeders gedrag als vanzelfsprekend. Dat haar thuissituatie anders was, begon ze zich te realiseren toen ze naar de middelbare school ging en vaker bij vriendinnen over de vloer kwam.

‘Daar was nooit iemand beschonken. Ik zag ouders die liefdevol omgingen met elkaar en met hun kinderen. Een knuffel, intimiteit, dat kende ik niet.

Mijn ouders negeerden elkaar of maakten ruzie. Mijn moeder kon daarbij heel agressief worden. Een keer vluchtte mijn vader voor haar de wc in en sloeg ze al schreeuwend met haar blote hand het ruitje kapot.

Wij schrokken enorm, mijn jongere broertje vluchtte naar boven. Ik was zo boos op mijn moeder, en zo verdrietig: zou dit ooit stoppen? Mijn broertje en ik zijn huilend tegen elkaar aan in slaap gevallen.’

Toen Lisa 16 was gingen haar ouders uit elkaar. Haar oudste broer ging bij haar vader wonen; zij en haar broertje bleven bij hun moeder, wier agressie zich vanaf dat moment volledig op hen richtte.

‘Als we bijvoorbeeld het huishouden niet deden zoals zij het wilde, kregen we er ongenadig van langs.’ Toch deed haar moeder ook haar best, zegt Lisa.

‘Ze deed andere moeders na en ging met ons uit lunchen of winkelen. Maar echt gezellig werd het nooit; ze weet gewoon niet hoe dat moet. Waarschijnlijk omdat ze dat in haar jeugd nooit heeft meegekregen, ze werd vroeger stelselmatig mishandeld.’

Lisa heeft vooral gemist dat ze op haar moeder kon leunen: ‘Iemand die zei dat ik goed genoeg was en die me kon troosten als ik verdriet had. Dat deed zij nooit.’

Deels aangeboren

In Nederland hebben naar schatting 150.000 tot 200.000 mensen de officiële diagnose borderlinepersoonlijkheidsstoornis, BPS, onder wie meer vrouwen dan mannen. Het werkelijke aantal mensen met borderline is mogelijk twee keer zo groot, omdat BPS niet altijd wordt herkend.

Borderline-eigenschappen zoals stemmingswisselingen, impulsiviteit en angstigheid zijn aangeboren. Deze aanleg komt meestal tot uiting door bepaalde stressvolle gebeurtenissen; 70 procent van de mensen met borderline zegt in hun jeugd seksueel, fysiek of emotioneel misbruikt te zijn. Ook zeggen velen dat hun ouders overbeschermend, inconsistent, verwaarlozend of veeleisend waren.

‘Genetische factoren en tal van persoonskenmerken zijn van invloed op hoe borderline zich manifesteert, evenals de omgeving waarin iemand opgroeit, zeker als die instabiel en onveilig is,’ zegt psychiater en psychotherapeut Erwin van Meekeren, die al 25 jaar is gespecialiseerd in borderlineproblematiek.

‘Borderline uit zich in zeer verschillende vormen, en van licht tot ernstig. Ik ken mensen met de diagnose die het heel zwaar hebben, maar net zo goed mensen die – zeker na adequate therapie – goed functioneren en werk en een gezin hebben.’

Onveilige omgeving

Voor een vrouw met borderline kan het moeilijk zijn om zelf kinderen te hebben.

Van Meekeren: ‘Deze vrouwen zijn vaak onveilig gehecht: ze hebben niet leren vertrouwen op een opvoeder, hebben niet geleerd wat hun gevoelens betekenen, en zijn daardoor instabiel in hun emoties, angstig en wantrouwend.

Maar hun eigen kind heeft veiligheid, voorspelbaarheid en betrouwbaarheid nodig. Daarvoor moet een moeder met borderline in staat zijn om heldere regels te stellen, te improviseren en los te laten.’

Wanneer haar kind zich begint los te maken, in de peuterpuberteit en later in de gewone puberteit, voelt een moeder met borderline zich snel persoonlijk afgewezen, legt Van Meekeren uit.

Haar eigen hechtingsproblemen komen daardoor weer boven, waardoor ze haar kind geen veilige omgeving kan bieden.

Wat de situatie extra ingewikkeld kan maken: juist een moeder met borderline heeft er moeite mee om hulp te accepteren. ‘Vrijwel iedere ouder ervaart kritiek op de opvoeding als ongewenste bemoeienis.

Maar omdat een moeder met borderline vaak al een instabiel zelfbeeld heeft, komt een goedbedoelde opmerking bij haar extra kwetsend over. En door een diepgeworteld wantrouwen is ze bang dat als ze iets niet goed doet, haar kind haar zal worden afgenomen.’

Ook Lisa’s moeder stond niet open voor hulp. Nadat ze tijdens Lisa’s tienerjaren een aantal zelfmoordpogingen had gedaan, werd vastgesteld dat ze borderline had. Ze weigerde dat te erkennen en wilde niet worden behandeld.

‘Dat kwam mijn moeders situatie niet ten goede,’ zegt Lisa. ‘Ze zorgde slecht voor zichzelf, bleef hangen in destructieve relaties en dronk steeds meer. Voor mijn broers en mij bleef het een enorm geschipper hoe we goed met haar moesten omgaan.’

Dat Lisa uiterlijk lijkt op haar moeder met borderline hielp niet mee, denkt ze. ‘Het is kenmerkend voor iemand met borderline om weinig eigenliefde te hebben en mijn moeder verafschuwde haar eigen lichaam.

Toen ik dezelfde rondingen als zij kreeg, vond ze dat vreselijk. Ze gaf me steeds het gevoel te dik te zijn. Ik begon mijn brood weg te gooien op school, vertelde niet meer aan mijn moeder hoeveel ik woog of dat ik een dieet volgde.’

Kinder-emoties

Opgroeien bij een moeder met borderline, kan ingrijpende gevolgen hebben voor een kind. In 2011 bundelde Stephanie Stepp, assistent-hoogleraar psychiatrie aan de universiteit van Pittsburgh, de resultaten van een groot aantal studies naar die gevolgen.

De kinderen in kwestie blijken het al jong moeilijker te vinden om om te gaan met hun emoties en die adequaat te uiten. Ze hebben een grotere verlatingsangst dan kinderen van gezonde moeders, en een wisselend of negatiever zelfbeeld.

Op iets oudere leeftijd hebben ze aantoonbaar meer kans zelf persoonlijkheidsstoornissen te ontwikkelen, zoals borderline, of stoornissen zoals ADHD, angststoornissen en depressies.

Ook hebben kinderen van een moeder met borderline vaker aandachtsproblemen, moeite met relaties en belanden ze eerder in de criminaliteit.

Lisa ontwikkelde als tiener een eetstoornis en als volwassene raakte ze verslaafd aan alcohol. ‘Ik ging, net als mijn moeder, steeds meer zwart-wit denken, leefde impulsief en grenzeloos.’

Lisa had veel aandacht van mannen nodig en ging met veel mannen naar bed. Ze wisselde vaak van relatie en baan; alles in haar leven was tijdelijk. Totdat ze besefte dat het echt niet goed met haar ging en hulp zocht.

‘Er is toen vastgesteld dat ik ook borderline heb. In tegenstelling tot mijn moeder heb ik die diagnose wel erkend, ik wilde graag worden geholpen.’

Bij de AA, Anonieme Alcoholisten, zocht ze naar de oorzaak van haar verslavingen. Ze vond een geschikte therapie. Door die jarenlang te volgen, en dankzij het zelfhulpprogramma van de AA, kan ze nu tamelijk goed functioneren.

‘Ik denk dat ik voor een deel genetisch belast ben, aanleg heb voor borderline en voor verslavingen. Maar ik heb beter leren omgaan met die kwetsbaarheden. Ik ben genuanceerder geworden, en minder zelfdestructief.

En ik kan beter om hulp vragen. Voorheen dronk of at ik heftige emoties weg. Nu praat ik op zo’n moment met mijn partner over mijn gevoelens, of bel iemand van de AA of mijn therapeut.’

Nieuwe therapieën

Borderline werd tot in de jaren negentig van de vorige eeuw beschouwd als niet, of moeilijk, te behandelen. Maar sindsdien is er een aantal effectieve nieuwe therapieën ontwikkeld, zegt psychiater Van Meekeren.

Daarnaast wordt steeds breder bekend dat depressies en verslavingen als onderliggende oorzaak borderline kunnen hebben. Dat maakt vaker een juiste diagnose mogelijk, en een effectievere behandeling.

Ook al zijn de effecten van dit soort therapieën niet meetbaar in cijfers, behandelaars zijn er enthousiast over. Patiënten leren in zo’n behandeling bijvoorbeeld hoe ze overtuigingen uit hun, vaak nare, jeugd kunnen veranderen, waardoor ook hun gedachten en gevoelens veranderen.

Een andere aanpak is gericht op zelfacceptatie en meer greep op het eigen gedrag, en in weer een andere therapie leren ze hoe ze beter kunnen nadenken over hun eigen gevoelens en gedachten.

Een behandeling werkt het best als ook de omgeving van de patiënt erbij wordt betrokken, is Van Meekerens ervaring. Die wordt ondersteund door wetenschappelijk onderzoek, zo blijkt uit de studie van Stepp.

‘Therapieën zijn vaak alleen gericht op de borderlinepatiënt zelf’, zegt Van Meekeren. ‘Het is belangrijk dat hulpverleners gaan inzien hoeveel het scheelt wanneer de naasten beter begrijpen wat er speelt, en in welke situaties borderline-ouders en hun kinderen hulp nodig hebben.’

Hij legt uit hoe de naasten beter kunnen leren omgaan met een borderlinepatiënt. Ook de kinderen, mits ze volwassen zijn: ‘Stel heldere grenzen, blijf die uitleggen, en houd je daar ferm aan, maar wel met begrip en warmte voor de patiënt. En spoor diegene steeds weer aan om professionele hulp te zoeken. Bied je hulp daarbij aan, maar ga nooit zelf de therapeut spelen.’

Omgaan met een moeder met borderline

Lisa: ‘Mijn moeder vindt het erg dat ze me nare dingen heeft aangedaan. Dat merk ik aan hoe ze steeds weer probeert het goed te doen. Ik zou er graag met haar over willen praten, maar dat lukt niet. Onder meer omdat ze veel van wat er vroeger is gebeurd ontkent, en niet accepteert dat ze ziek is.’

Wel ziet ze hoe haar moeder worstelt met de alcoholverslaving en vaak probeert te stoppen: ‘Maar soms is het zo druk in haar hoofd, zegt ze, dat alcohol de enige manier lijkt om wat rust te brengen.’

Als zij en haar moeder elkaar zien kan het gezellig zijn, maar Lisa stelt wel grenzen. ‘Ik wil bijvoorbeeld geen alcohol in huis en ik blijf alert. Haar gemoedstoestand kan zo omslaan.’

Nog steeds valt haar moeder soms woest uit. ‘Ik had haar een keer aan de telefoon en gaf haar een goed bedoeld advies. Ineens riep ze “Nu weet ik het wel!” en gooide de haak erop.

Vroeger trok ik me zoiets persoonlijk aan, dacht dat ik het weer verkeerd deed. Nu vertrouw ik meer op mezelf. Maar ik zit er wel mee. Het is bij haar steeds op eieren lopen.’

Toch is het contact tussen hen de laatste jaren verbeterd. ‘Ik nam het mijn moeder altijd kwalijk dat ze was zoals ze was, en was woest dat ik zo op haar lijk. Maar ik weet inmiddels dat ik dat niet kan veranderen.

Ik kan er wel voor kiezen aan mezelf te werken en anders met de situatie om te gaan. Ik onderneem dingen met haar, en als ze negatief en impulsief reageert, probeer ik tot tien te tellen in plaats van haar de rug toe te keren.

Laatst in een kledingwinkel vroeg ze een onbekende man om iets wat ze voor haar vriend wilde kopen, even te passen. Ik zou dan het liefst roepen “Mama, dat kun je echt niet doen!” en haar meetrekken, maar ik beet alleen op mijn tong.

Soms zegt ze dat ze van me houdt en trots op me is. Maar dat gebeurt sporadisch. Het knuffelbeertje met een hart erop dat ik op mijn veertiende van haar kreeg, heb ik altijd bewaard. Om me eraan te herinneren dat ze het diep vanbinnen echt goed bedoelt.’

Om privacy-redenen is de naam Lisa gefingeerd. Haar echte naam is bekend bij de redactie.