De effecten van een narcistische opvoeding

Maria, pas afgestudeerd en levend op een krap budget, vraagt voor haar verjaardag aan haar modieuze, op uiterlijk gestelde moeder een stofzuiger. De moeder belooft het, maar komt op de dag zelf aanzetten met een cadeaubon voor een schoonheidssalon.

Gefrustreerd vraagt Maria – die er jaren van therapie op heeft zitten om zo’n vraag überhaupt te durven stellen – waarom ze de beloofde stofzuiger niet heeft gekregen. De moeder antwoordt op de verdrietige toon van iemand die valselijk beschuldigd wordt.

‘Maar dit is wat ik dacht dat je nodig had, lieverd.’ De moeder heeft het cadeau gegeven dat ze zelf zou hebben willen krijgen en begrijpt oprecht niet waarom haar dochter daar niet wat blijer mee is.

De reactie van haar moeder is niet nieuw voor Maria. De jaren van therapie hebben haar leren zien wat voor vrouw ze in feite is. Een vrouw die haar kinderen ziet als een verlengstuk van zichzelf, on­geïnteresseerd in de gevoelens en wensen van die kinderen, zonder enig respect voor hun grenzen en voortdurend uit op bevestiging van haar eigen bijzonderheid.

Kortom, een vrouw met een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Nieuw voor Maria is vooral haar eigen reactie. Ze geeft de gevraagde bevestiging niet ogenblikkelijk maar toont haar eigen gevoelens, en doet dat zonder zich meteen schuldig te voelen. Hoewel dat laatste altijd moeilijk zal blijven.

De therapie heeft ze nodig gehad om in te zien dat haar eigen voortdurende gevoel van falen, haar onzekerheid en eeuwige zelfkritiek, te herleiden zijn tot het ontbreken van het fundament dat ieder mens nodig heeft om een gezond zelfbeeld te ontwikkelen. Namelijk de onvoorwaardelijke liefde en betrokkenheid van een moeder. De narcistische opvoeding heeft zijn sporen nagelaten.

Wat maakte het zo lastig voor Maria om dit in te zien? Waarom moeten mensen doorgaans volwassen worden om te begrijpen dat er niet iets grondig mis was met henzelf, als kind, maar met hun vader of moeder?

Hoe kunnen narcistische ouders zo lang wegkomen met het claimende, egocentrische gemak waarmee ze over de gevoelens en behoeften van hun kinderen heen walsen? Een antwoord op deze vragen begint met de vraag naar narcisme zelf.

Narcistische paradox

Voor Freud was het nog simpel. Hij introduceerde de term narcisme in 1914 voor vrouwen die overmatig veel tijd en aandacht aan zichzelf besteedden en anderen vooral gebruikten om liefde van te ontvangen, niet om liefde aan te geven.

Freud ontleende de term aan Narcissus. De jongeman uit de Griekse mythologie die met zijn mooie verschijning heel wat harten op hol joeg, maar iedereen afwees.

Tot hij op een dag in een heldere vijver een gezicht weerspiegeld zag, waarop hij – denkend dat het een mooie watergeest was – zo verliefd werd dat hij zijn ogen er niet meer van kon afwenden. Wanhopig verlangend bleef hij zitten kijken, dag in dag uit, tot hij stierf – letterlijk van eigenliefde.

Nu, honderd jaar later, staat narcisme voor heel wat meer dan een overdreven eigenliefde. Nog altijd worden narcisten gezien als mensen die zichzelf belangrijker, beter en meer de aandacht waard vinden dan anderen.

Maar tegelijkertijd als mensen met een heel wankel gevoel van eigenwaarde. Dat lijkt met elkaar in tegenspraak en wordt dan ook wel de narcistische paradox genoemd.

Narcisme begint in de jeugd

Deze paradox ontstaat in het prille begin van het leven, wanneer de behoefte aan veilige gehechtheid en de behoefte aan zelfstandigheid met elkaar in evenwicht moeten zien te komen. Beide behoeftes kunnen door de ouders gefrustreerd worden.

De behoefte aan veilige hechting wordt gefrustreerd als het pasgeboren kind merkt dat het er niet van op aan kan dat er iemand voor hem is als het honger heeft of bang is. Het kan dan het vertrouwen in anderen verliezen en het beangstigende gevoel ontwikkelen dat hij kennelijk de moeite van het verzorgen niet waard is.

De behoefte aan zelfstandigheid wordt gefrustreerd als ouders het groter wordende kind beletten voor zichzelf te denken of te handelen. Het kan daarmee het vertrouwen in zichzelf verliezen: kan het eigenlijk wel wat?

Hoe moet een systematisch gefrustreerd kind met zijn onzekerheid, angst, gevoelens van onvermogen, woede en wantrouwen omgaan? Een mogelijkheid is – en dat is de weg van de narcist – om de pijn en het wantrouwen zo diep mogelijk weg te duwen. En er vervolgens een zelfbeschermende wal van grootsheid omheen te bouwen: ik niks waard? Ik ben meer waard dan jullie allemaal bij elkaar!

Dat kan een overtuiging worden die voortdurend de wereld in geschreeuwd wordt, en wordt dan wel ‘openlijk narcisme’ genoemd. Maar het kan ook de veel meer bedekte en moeilijker te herkennen vorm aannemen van een heimelijke overtuiging.

Ook bij dit verborgen narcisme is de narcist voortdurend met zichzelf bezig. Maar hij verkondigt zijn overtrokken zelfbeeld niet voortdurend hardop en hoopt dat anderen de erkenning van zijn bijzonderheid spontaan aanbieden. Hij ontwikkelt een grote gevoeligheid voor de bevestigingen en afwijzingen die hij in de reacties van zijn omgeving meent waar te nemen.

Broos bouwwerk

Waarom de ene mens zich tot een narcist ontwikkelt en de andere in vergelijkbare omstandigheden niet is onbekend, maar zal ongetwijfeld ook met erfelijke factoren samenhangen.

Maar wat wel bekend is, is dat als de wal van narcistische zelfverheerlijking eenmaal is opgetrokken, er veel energie gaat zitten in het in stand houden ervan. Want scheuren in de beschermingswal zouden het angstige of boze kind de kans bieden eruit te breken, ook als de narcist al lang en breed volwassen is. Het broze bouwwerk van zijn grootsheid moet dan ook voortdurend gestut worden.

Anderen zijn van belang als ze daaraan bijdragen: door zijn grootsheid te erkennen en liefst te bejubelen. Zij worden geacht plaats te maken voor de onevenredige hoeveelheid ruimte die de narcist inneemt. En te accepteren dat hun eigen gevoelens niet tellen (zie het kader onderaan voor meer narcistische kenmerken).

Dat geldt voor iedereen in de omgeving van de narcist. Maar het geldt vooral, en het meest pijnlijk, voor zijn of haar kinderen.

Geen ontsnappen aan

Narcisten kunnen aardig en charmant zijn en daarmee mensen aantrekken, maar ze zullen met hun gebrek aan wederkerigheid en veeleisende gedrag diezelfde mensen uiteindelijk ook vaak weer van zich afstoten.

Dat hoeft voor die mensen niet onoverkomelijk te zijn. Vrienden kunnen de vriendschap opzeggen, collega’s kunnen zich van de narcist afkeren en ook partners kunnen het voor gezien houden.

Maar voor kinderen van narcisten is het lot tragischer. Voor hen is er geen ontsnappen aan. Zij zijn bovendien van hun narcistische ouder afhankelijk voor het ontwikkelen van hun eigen identiteit.

En dat is iets waar die ouder geen enkele boodschap aan heeft. Voor de narcist zijn kinderen een verlengstuk van het eigen opgeblazen ego. Ze gunnen hun kinderen hooguit wat waardering als ze dat ego onderstrepen.

Wat is het effect van een narcistische opvoeding?

De Amerikaanse psychotherapeute Karyl McBride, die zich in haar boek Will I ever be good enough? Vooral op de moeders en dochters richt, zegt hierover: ‘De dochter is altijd koortsachtig aan het zoeken naar de “goede” manier om op haar moeder te reageren. Om zo haar liefde en goedkeuring te krijgen.

De dochter beseft niet dat het gedrag dat haar moeder bevalt, volkomen willekeurig is. En uitsluitend bepaald door haar moeders zelfbevestigende belang. Het meest schadelijke is dat de narcistische moeder haar dochter nooit goedkeurt om wie ze eenvoudigweg is. En dat is juist wat de dochter zo hard nodig heeft om uit te groeien tot een vrouw met vertrouwen in zichzelf.’

De dochter kan nog zo haar best doen om contact met haar moeder te maken. Ze zal altijd falen en geloven dat het probleem bij haarzelf ligt. Dat ze geen liefde waard is en dat haar inspanningen van geen enkele betekenis zijn voor de wereld.

De innerlijke criticus

McBride baseerde haar boek niet alleen op de verhalen van haar patiënten, maar ook op haar eigen ervaring met een narcistische opvoeding. Het effect van die narcistische opvoeding is dat ze nog tot haar vijftigste begeleid werd door een koor van critici in haar hoofd, die alles wat ze deed onderuithaalden.

Als ze haar huis opknapte, riepen ze ‘dit huis wordt echt niet wat je je erbij voorstelt’. Als ze financiële beslissingen nam, hoonden ze ‘je was een debiel met wiskunde en nu maak je een puinhoop van je financiën!’ En als ze zich weer eens aan een relatie waagde, klonk het ‘zie je dan niet dat je een loser bent? Je zoekt altijd de verkeerde mannen uit. Geef het toch op.’

Pas toen ze besefte dat deze voortdurende zelfkritiek die haar leven verziekte het gevolg was van een narcistische opvoeding, kon ze een begin maken met het opbouwen van een positievere kijk op zichzelf.

Ogenschijnlijk gelukkig

Wat het voor kinderen met een narcistische opvoeding zo moeilijk maakt om de vinger op de zere plek te leggen, is dat het narcistische gezin doorgaans een prima indruk maakt op de buitenwereld. Zolang de narcistische ouder alle gezinsleden maar in voldoende bevestigend gedrag weet te manipuleren, lijkt er weinig aan de hand.

Wat moet het kind met de frustraties en onzekerheden die het in dit ogenschijnlijk gelukkige gezin ervaart? Van de niet-narcistische ouder – zo die er al is – hoeft het weinig steun te verwachten.

Die heeft doorgaans zelf de handen vol aan het tevreden houden van zijn narcistische partner. En verwacht van de kinderen gedrag dat de sfeer in het gezin ten goede komt. Het kind staat er meestal alleen voor.

Verdedigen of meegaan

De Amerikaanse psychologe Nina Brown, schreef het boek Children of the self-absorbed. Volgens haar staan voor een kind met een narcistische opvoeding twee gedragslijnen open: verdedigen of meegaan.

De verdedigende reactie is er volgens Brown een van ’trotseren en uitdagen, terugtrekken en onverschilligheid’. Ook op volwassen leeftijd zullen deze kinderen er alles aan doen om niet gemanipuleerd te worden en verstrikt te raken in de verwachtingen van anderen.

De meegaande reactie is er een van zich aanpassen. Oftewel, zorgen voor anderen, harmonie bewerkstelligen en zichzelf afkeuren en verontschuldigen.

Dergelijk gedrag woekert ook op volwassen leeftijd door, zolang de oorzaken niet begrepen worden. Daarom heeft Brown checklisten opgesteld met behulp waarvan mensen kunnen nagaan in hoeverre een narcistische ouder in hun jeugd een rol van betekenis speelt.

Ze maakte onder meer een checklist voor de interactie in het gezin met vragen als ‘zeiden je ouders dingen als: als je werkelijk om me gaf dan zou je doen wat ik wil?’ Of ‘lieten je ouders je vaak merken dat ze veel voor je opofferden en dat je daar waardering voor moest tonen?’ Ook maakte ze een checklist met de kenmerken van kinderen die meegaand op hun narcistische ouder reageren.

Wat een narcistische opvoeding met een kind doet

Het effect dat een narcistische opvoeding heeft, verschilt van kind tot kind. Een kind dat neigt naar opstandigheid, zou zich door de kilheid van zijn omgeving zelf tot narcist kunnen ontwikkelen.

Maar vaker zijn kinderen met een narcistische opvoeding erg gericht op de wensen en gevoelens van anderen. Ze ontwikkelen zich tot opvallend meegaande mensen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de volgende gedragingen:

Kinderen met een narcistische opvoeding

1. spenderen een groot deel van hun tijd aan het zorgen voor anderen.
2. zijn voortdurend alert om zich zo te gedragen dat anderen zich goed voelen.
3. passen zich erg goed aan.
4. voelen zich verantwoordelijk voor de gevoelens en het welzijn van anderen.
5. hebben de neiging zichzelf af te keuren en zich te verontschuldigen.
6. doen hun uiterste best om harmonie te bewerkstelligen en gevoelens van anderen te verzachten.
7. hebben zelden het gevoel dat aan hun eigen behoeftes wordt voldaan.

Ben je opgegroeid bij een narcistische ouder? Test welke gevolgen dat heeft (gehad) voor je ontwikkeling.

Hoe nu verder?

Stel nu dat je dankzij Browns vragenlijsten, of met behulp van therapie, tot de conclusie komt dat je zelf het kind van een ouder met een narcistische persoonlijkheidsstoornis bent… Wat kun je dan met die kennis doen? Lees hier tips voor omgaan met narcistische ouders.

Bronnen: Nina Brown, Children of the self-absorbed. A grown-up’s guide to getting over narcissistic parents, New Harbinger Publications, 2008; Nina Brown, Destructief narcistische ouders, vertaling van een artikel uit 2002 voor Paradigm, zie: openoog.com/narc.html; Karyl McBride, Will I ever be good enough? Healing the daughters of narcissistic mothers, Free Press, 2008; Elan Golomb, Trapped in the mirror. Adult children of narcissists in their struggle for self, William Morrow, 1992.