Partydrugs als therapie

In een sfeervol ingerichte kamer klinkt zachte, melodieuze muziek. Op de bank ligt een man met een maskertje voor zijn ogen. Hij ziet beelden en kleuren die er in werkelijkheid niet zijn, maar die voor hem echt lijken. Zo’n zes uur lang is de man aan het hallucineren, terwijl hij nauwlettend in de gaten wordt gehouden door twee psychotherapeuten.

Bovenstaande scène roept misschien zweverige associaties op, maar is onderdeel van wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van psychedelische middelen.

‘Je zou kunnen zeggen dat we voor onze behandelsetting kenmerken hebben overgenomen van de traditionele sjamaan-ceremonies, omdat we hebben gemerkt dat dat goed werkt,’ vertelt Robert Schoevers, hoogleraar en psychiater aan het Universitair Medisch Centrum Groningen.

Nieuw onderzoek naar psychedelica

Schoevers is onderzoeksleider van verschillende internationale studies naar de effecten van psilocybine en ketamine bij mensen met een ernstige, aanhoudende depressie. Voor het vervolgonderzoek naar ketamine kreeg hij onlangs een grote Nederlandse subsidie toegewezen.

Beide middelen staan bekend als zogenoemde partydrugs. Psilocybine is de werkzame stof in magic mushrooms en is in gedroogde vorm in Nederland verboden. Ketamine wordt binnen de geneeskunde al heel lang toegepast in de anesthesie en bij pijnbestrijding en mag niet zonder vergunning worden verhandeld.

Maar recent Amerikaans en Engels onderzoek laat hoopgevende resultaten zien als deze middelen in therapievorm worden ingezet. ‘We zien opvallende veranderingen bij mensen met een ernstige depressie,’ schreef Robin Carhart-Harris, hoofd van het Londense Center for Psychedelic Research, onlangs in The Guardian.

‘Ze ervaren een sterk verbeterde kwaliteit van leven, en dat gaat verder dan “zich niet meer depressief voelen”. Ze bloeien op en hebben weer plezier in hun leven.’ Ook Schoevers is hoopvol. ‘Anders dan bij de reguliere antidepressiva zien patiënten soms al na één sessie met ketamine meer perspectief en voelen zich minder angstig of suïcidaal. Bij psilocybine zijn de aantallen onderzochte patiënten nog klein, maar ook daar zien we positieve resultaten.’

De langetermijneffecten moeten nog verder worden onderzocht, vult Jan Ramaekers, hoogleraar psychofarmacologie aan de Universiteit Maastricht, aan. ‘Maar de huidige antidepressiva – de zogenoemde SSRI’s – zijn al jaren uitontwikkeld. Voor de groep met een zware depressie bij wie deze middelen niet werken, was er buiten elektroshocks geen alternatief. Dat er voor hen nu licht aan de horizon gloort, is echt winst.’

Nieuwe inzichten over geestverruimende middelen

Het idee dat psychedelica psychische klachten kunnen verhelpen, is niet nieuw (zie kader). Wel mogen ze zich opnieuw op wetenschappelijke belangstelling verheugen. Maar wat zijn het eigenlijk? De term ‘psychedelica’ is afgeleid uit het Grieks en betekent letterlijk ‘de geest tonend’. De meer wetenschappelijke definitie is: ‘een groep stoffen die de waarneming veranderen en hallucinaties (waarneming van wat niet is) kunnen veroorzaken.’

Wat voor effecten deze stoffen in ons brein hebben, is nog niet helemaal duidelijk, maar psilocybine lijkt in ieder geval in te werken op de serotoninereceptoren. En de neurotransmitter serotonine is belangrijk voor onze stemming. Ketamine heeft een effect op de neurotransmitter glutamaat, en geeft daarmee een boost aan allerlei processen binnen en tussen hersencellen.

Het lijkt erop dat verschillende hersengebieden daardoor meer met elkaar gaan communiceren en nieuwe verbindingen leggen. Dat effect is ook gezien op hersenscans van proefpersonen die deze middelen gebruikten. De verhoogde hersenconnectiviteit leidt tot vreemde sensaties, maar mogelijk ook tot nieuwe inzichten.

‘Bij mensen met een depressie maken de emotionele circuits overuren, wat tot de sombere gevoelens en piekeren leidt – als een soort zeurende mallemolen die maar niet wil stoppen,’ vertelt Schoevers. ‘Psychedelica zorgen voor een soort reset van de hersenen: vastgeroeste denkpatronen worden doorbroken. Het lijkt erop dat mensen toegang krijgen tot herinneringen en gevoelens die ze hadden weggestopt.’

Zo’n sessie met ketamine of psilocybine staat niet op zichzelf; de voorbereiding en nazorg zijn heel belangrijk, benadrukt Schoevers. ‘Er volgt altijd nog een serie gesprekken over wat er allemaal is losgekomen. Daarbij stellen we vragen als: wat heb je geleerd? En: zie je mogelijkheden om op een andere manier met dingen om te gaan?

Als iemand al in psychotherapie was, merken we dat die vaak sneller en diepgaander verloopt dan vóór de “psychedelische reis”. Proefpersonen geven aan dat ze een sterker gevoel van verbondenheid zijn gaan ervaren. Met de wereld om zich heen, maar ook met hun eigen geschiedenis. En dat werkt helend.’

Hoe psychedelica helpen met traumaverwerking

Niet alleen mensen met een zware depressie kunnen opknappen van psychedelica. Bij een posttraumatische stressstoornis (PTSS) lijkt MDMA – de officiële naam voor de partydrug XTC – heel goed te helpen. MDMA roept niet zozeer hallucinaties op, maar stimuleert de afgifte van serotonine in de hersenen, wat een gevoel van blijdschap en verbondenheid oproept. Ook de hoeveelheid adrenaline en dopamine neemt toe, wat actiever maakt en de tevredenheid vergroot.

In de VS zijn veelbelovende studies gedaan onder bijvoorbeeld veteranen die gebukt gingen onder een ernstige posttraumatische stressstoornis. Deze onderzoeken krijgen nu navolging in Europa, uitgevoerd door onder meer ARQ Centrum’45 (centrum voor traumabehandeling) en het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC).

Psychiater Tijmen Bostoen is een van de Nederlandse onderzoekers. ‘Ik wil geen valse hoop bieden, want MDMA-therapie mag voorlopig nog niet worden voorgeschreven,’ benadrukt hij. ‘Maar ik heb wel een hoopvolle boodschap, want de angstklachten namen vaak al na één sessie met MDMA sterk af.

Dat dit gebeurde bij mensen die geen vooruitgang had geboekt bij andere traumabehandelingen, is echt opvallend. Veel deelnemers aan het Amerikaanse onderzoek hadden na afloop zelfs helemaal geen PTSS-symptomen meer. De effecten en veiligheid van MDMA moeten nog in grotere studies worden bevestigd, maar het ziet er goed uit.’

Bij het onderzoek in de VS zijn de proefpersonen nog drieënhalf jaar gevolgd en de positieve gevolgen hielden bij de meerderheid aan. Slechts één op de tien had een terugval. Ook de bijwerkingen lijken beperkt. Bostoen: ‘Sommige mensen gaan met hun kaken klemmen of krijgen last van hoofdpijn. Ook kan de bloeddruk en lichaamstemperatuur stijgen onder invloed van MDMA. Maar die effecten verdwijnen als het middel is uitgewerkt.’

Lichtjaren aan therapie

Voor het Europese onderzoek reisde Bostoen samen met collega’s naar de VS om een training te volgen en video’s van sessies te bestuderen. ‘De therapie bestaat uit elf sessies, waarbij twee keer MDMA wordt toegediend,’ legt hij uit. ‘De eerste drie keer worden er alleen gesprekken gevoerd, zodat de deelnemers weten wat er gaat gebeuren en een vertrouwensband kunnen opbouwen met de therapeuten.

Het is belangrijk dat er een goede klik is, want de sessies met MDMA zijn heel intensief: ze duren acht uur en er komt ontzettend veel bij los. De laatste sessies zijn bedoeld om de ervaringen een plek te geven.’

De MDMA-sessies zijn niet directief: de patiënt bepaalt of er wordt gepraat en waarover. ‘Een veteraan die afschuwelijke dingen had meegemaakt in Irak, sprak tijdens de eerste MDMA-sessie bijvoorbeeld alleen over zijn jeugd,’ vertelt Bostoen. ‘Hij was als kind weggestuurd uit zijn gezin en had zich in de steek gelaten gevoeld.

Daar had hij nooit over gepraat, en hij was zich er vóór de sessie ook niet van bewust dat het zo’n impact had gehad. Maar blijkbaar was het een onderliggend trauma dat eerst aan bod moest komen. Pas bij de tweede MDMA-sessie kwam de uitzending naar Irak naar boven.’

Bostoen denkt dat MDMA zo effectief is omdat het vermogen om bij je gevoel te komen en daar inzichten over op te doen enorm toeneemt. ‘Onder invloed van MDMA lukt het om juist die moeilijke dingen onder ogen te zien, te doorvoelen en uit te spreken.

Hierdoor ontstaat ruimte voor de therapie; het werkt als een katalysator. Mensen durven bijvoorbeeld voor het eerst ook schaamtevolle gebeurtenissen te bespreken. “Het lijkt alsof ik lichtjaren aan therapie heb gehad,” zei een van de deelnemers na afloop.’

Nog even geduld

Ondanks alle hoopvolle resultaten tot nu toe, gaat het nog wel even duren voordat zowel psilocybine en ketamine als MDMA goedgekeurd zouden kunnen worden als medicijn voor mensen met een ernstige depressie of PTSS. Eerst moet duidelijk worden wat de korte- en langetermijneffecten zijn en welke bijwerkingen kunnen optreden.

Ook de risico’s op verslaving moeten worden onderzocht, al lijken die bij therapeutisch gebruik van psychedelica erg klein. ‘De middelen mogen voorlopig alleen in onderzoekssetting worden toegepast,’ vertelt Schoevers. ‘Daarnaast is voor ketamine in een beperkt aantal gevallen compassionate use toegestaan voor mensen met zeer ernstige depressieve klachten die alle reguliere behandelingen hebben geprobeerd en niet aan het lopende onderzoek kunnen meedoen.’

In de VS wordt op dit moment een grote vervolgstudie uitgevoerd naar MDMA; die zou moeten leiden tot registratie als medicijn bij PTSS. Bostoen: ‘De Amerikaanse gezondheidsautoriteit geeft hier voorrang aan omdat ze het belang ervan inzien; MDMA wordt als breakthrough therapy aangeduid. Voor een Europese registratie moeten we eigen onderzoek doen, al mag dat kleinschaliger van opzet zijn.’

Van de drie middelen heeft ketamine de beste papieren om snel op de markt te komen; misschien al binnen een jaar. In de VS is sinds vorig jaar een ketamine-neusspray beschikbaar voor mensen met een zware chronische depressie bij wie andere behandelingen niet aanslaan.

Deze versie is te licht om intense hallucinaties oproepen, maar lijkt evengoed effectief: 60 tot 70 procent knapt op van de behandeling. Ramaekers: ‘Ze hebben veel meer energie, krijgen zin om dingen te ondernemen en ervaren weer plezier in het leven. De steen op hun maag is weg, zo omschrijven ze het zelf.

Een groot voordeel is dat de verbetering al na enkele uren optreedt, terwijl dat bij de huidige antidepressiva vier tot acht weken kan duren.’ Maar mensen moeten dan wel langere tijd wekelijks naar hun psychiater voor een ‘spraytje’, terwijl bij therapeutische sessies waarbij een hogere dosis ketamine wordt gegeven één tot drie keer genoeg lijkt te zijn. Bovendien is de spray erg duur.

Niet experimenteren

Het psychedelische effect kan ook confronterend zijn: onderzoekers merken dat mensen het behoorlijk spannend vinden om zich eraan over te geven. En een bad trip valt niet uit te sluiten. Hierbij zijn de visualisaties heel beangstigend en lukt het niet goed om ze een andere richting op te sturen.

‘Onder professionele begeleiding gebeurt dat vrijwel nooit, maar het is een zeer onprettige ervaring,’ zegt Schoevers. ‘Sowieso kunnen er veel emoties naar boven komen onder invloed van een psychedelicum. Daarom zijn gedurende de hele sessie speciaal opgeleide therapeuten aanwezig. We selecteren ook heel secuur wie er voor het onderzoek in aanmerking komen. Zo worden mensen die gevoelig zijn voor psychoses of die suïcidaal zijn, uitgesloten.’

Juist omdat de effecten niet helemaal te voorspellen zijn en omdat de dosering nauw luistert, wordt zelf aan de slag gaan met psychedelica sterk afgeraden door de onderzoekers. Zeker wie kampt met een ernstige depressie of PTSS moet niet gaan experimenteren met psychedelica.

Bostoen: ‘Ik begrijp dat het lastig is om te wachten als je in psychische nood verkeert, maar zorgvuldigheid is belangrijk. Het is sowieso positief dat psychedelica opnieuw in de belangstelling van de wetenschap staan. De huidige stemming is dat er al die tijd misschien iets belangrijks over het hoofd is gezien en dat we dit nu echt serieus moeten gaan nemen.’

Bronnen o.a.: R. Carhart-Harris, We can no longer ignore the potential of psychedelic drugs to treat depression, The Guardian, 8 juni 2020 / M. Pollan, Verruim je geest, De Arbeiderspers, 2018 / R.C. Meisner, Ketamine for major depression: new tool, new questions, Harvard Health Publishing, 2019 / R.R. Griffiths e.a., Hallucinogenic drug psilocybin eases existential anxiety in people with life-threatening cancer, Journal of Psychopharmacology, 2016