Waarom je je soms zo eenzaam voelt

Je tijdens een etentje met een vriend of vriendin ineens ontzettend alleen voelen. Op een verjaardag opgewekt meedoen, maar vanbinnen verkruimelen van eenzaamheid.

Troosteloos naast je slapende partner liggen omdat het niet meer lukt om echt contact te maken. Met de andere ouders op het schoolplein staan kletsen, maar verdrietig naar huis lopen omdat je geen aansluiting voelt. Je thuis met jonge kinderen opgesloten en geïsoleerd voelen.

Eenzaamheid is een van de grootste maatschappelijke problemen van nu, ook in Nederland.

Verborgen eenzaamheid

In een onderzoek dat het Centraal Bureau voor de Statistiek eind 2018 publiceerde, zegt 7 tot 10 procent van de Nederlanders van 15 jaar en ouder ‘sterke gevoelens van eenzaamheid’ te ervaren.

Maar liefst 30 procent noemt zich ‘enigszins eenzaam’. Alleenstaande ouders en gescheiden mensen voelen zich het meest geïsoleerd. Een op de vijf alleenstaande vaders en moeders mist sociale contacten en intimiteit.

Voor die hoge cijfers zijn een paar oorzaken te geven. Het aantal alleenstaanden neemt toe door scheiding en vergrijzing. En door de flexibilisering van de arbeidsmarkt werken steeds meer mensen alleen.

Daarnaast komen we veel minder dan vroeger samen in bijvoorbeeld de kerk, het buurthuis of een vereniging.

Die ‘gebrokenheid’ waarin we tegenwoordig leven toont zich het best in de supermarkt. In de ochtend zijn het vooral alleenstaande ouderen die boodschappen doen en rond een uur of zeven ’s avonds – als de gezinnen allang aan de avondmaaltijd zitten – mikken jonge singles en gescheiden mensen na hun werk een maaltijdsalade, een pak amandelmelk en een blikje bier in hun mandje.

Floreren

De mentale en lichamelijke prijs voor eenzaamheid is hoog. Mensen die zich chronisch eenzaam voelen, worden vaker ziek, krijgen gemiddeld eerder kanker en hart- en vaatziekten, lijden vaker aan depressies en worden eerder dement.

De Amerikaanse neurowetenschapper Julianne Holt-Lunstad maakte in 2015 een analyse van verschillende eenzaamheidsstudies en concludeert dat het gebrek aan sociale verbinding even ongezond is als elke dag vijftien sigaretten roken of een alcoholverslaving.

Eenzaamheid en sociaal isolement blijken uit deze grote overzichtsstudie twee keer zo gevaarlijk voor onze lichamelijke en mentale gezondheid als het hebben van obesitas. ‘Er is veel bewijs dat eenzaamheid de kans op voortijdig sterven flink verhoogt,’ zegt Holt-Lunstadt.

Eenzaamheid is dodelijker dan obesitas, stelt ook arts Vivek Murthy, regeringsadviseur voor de volksgezondheid onder Barack Obama. Ons lichaam, geest en hart heeft menselijk contact nodig om te kunnen floreren.

‘We hebben allemaal een diepe en blijvende behoefte om gezien te worden om wie we zijn – als volledige, complexe en kwetsbare mensen,’ schrijft hij in zijn boek De kracht van verbinding waarvan in juli de Nederlandse vertaling verscheen. Hij sprak hiervoor met burgers, onderzoekers, artsen en hulpverleners over de oorzaken van het toenemende isolement onder de bevolking en over de mogelijke oplossingen.

‘We moeten voelen dat we ertoe doen en dat we geliefd zijn. Dit zijn de diepgewortelde behoeften die veilige relaties ons moeten geven en wanneer ze worden vervuld, hebben we de neiging een gezonder, productiever en een meer lonend leven te leiden. Als ze niet worden vervuld, lijden we.’

Voor altijd?

Eenzaamheid is een complex fenomeen omdat het een subjectieve beleving is, stellen onderzoekers Jenny de Jong Gierveld en Theo van Tilburg in hun boek Zicht op eenzaamheid. Achtergronden, oorzaken en aanpak. De Jong Gierveld is socioloog en demograaf en een pionier op het gebied van eenzaamheidsonderzoek.

Van Tilburg is hoogleraar sociologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Zij onderscheiden twee soorten eenzaamheid: sociale, waarbij het je ontbreekt aan een groep waar je vanzelfsprekend bij hoort, zoals familie in de buurt.

En emotionele, waarbij je je gevoelsmatig niet verbonden voelt. Een mengvorm van beide soorten eenzaamheid kan ook, stellen de auteurs, bijvoorbeeld als je single bent en in nieuwe stad woont. Dat noemen zij ‘gecombineerde eenzaamheid’.

Een van de hedendaagse woordvoerders van die gecombineerde eenzaamheid is journalist Julia Bainbridge. Zij lanceerde een paar jaar geleden als begindertiger de podcast The lonely hour.

Op dat moment was ze een single freelancer in New York. Het kille online daten, waar je profielfoto genadeloos wordt weggeswipet, maakt de moderne romantiek behoorlijk somber, zegt ze op haar website.

‘Zou ik voor altijd alleen zijn?’ vroeg ze zich bezorgd af. In haar podcastserie interviewt ze deskundigen over dat hedendaagse isolement. Ze omschrijft het als ‘het gevoel dat het je niet lukt om verbinding te maken ondanks dat je door miljoenen anderen bent omringd’.

Uit de vele e-mails die Bainbridge ontvangt, blijkt hoe universeel deze gevoelens zijn. En allang niet meer gereserveerd voor ouderen of mensen die het moeilijk vinden om contacten te leggen.

Tegenslagen

Ook als je wél een sociale kring hebt die je (virtueel) ziet, kan de eenzaamheid je in de greep krijgen. Zo kunnen tegenslagen een wig drijven tussen jou en je omgeving.

Iedereen krijgt kinderen, maar bij jullie lukt het maar niet om zwanger te worden. Terwijl iedereen een liefdevolle partnerrelatie lijkt te hebben, wordt die van jou verzwaard door twijfel en ruzies. Iedereen aan tafel heeft fraaie loopbanen, maar bij jou heeft de afdeling ‘werk’ nooit goed willen lukken.

Ook grote levensveranderingen kunnen je van anderen vervreemden, zoals wanneer je het huis uitgaat als student, als een dierbare sterft, bij ontslag of een verhuizing. De Amerikaanse klinisch psycholoog Ami Rokach bestudeert al decennialang eenzaamheid in verschillende culturen.

Hij noemt de reactie die kan ontstaan op dergelijke levenstransities ‘reactieve eenzaamheid’. Deze vorm van eenzaamheid is per definitie van tijdelijke aard en kan weer verdwijnen als de situatie verandert of doordat je zelf bepaalde stappen zet.

De pijnlijkste vorm van eenzaamheid

Als een grote levensverandering niet het resultaat is van pech, maar van een eigen keuze, dan krijg je soms ook nog eens te maken met wat schrijver Elizabeth Gilbert ooit als tribal shaming aanduidde: de hoon en de afwijzing van mensen die eerst je kennissen en vrienden waren.

Stel je de sportkantine van je kinderen voor in een kleine stad nadat je net je partner hebt verlaten. Dat kan heel, heel eenzaam voelen.

Tijdens zo’n periode van transitie of tegenslag komt als vanzelf de kwaliteit van onze vriendschappen en familiebetrekkingen aan het licht of in elk geval de bereidheid van ‘je clan’ echt te willen luisteren naar hoe het met je gaat. Misschien kom je er wel achter dat binnen je kring de ongeschreven regel geldt dat er niet wordt gepraat over mislukkingen, verdriet en angst.

Je zou het aantal vriendengroepen en families de kost moeten geven waarin dit soort onderwerpen taboe zijn. Het besef dat de mensen met wie je altijd graag omging niet meer bij je nieuwe levensfase passen, kan dubbel eenzaam maken. Rokach vindt deze vorm van eenzaamheid ‘de pijnlijkste’.

Toch kan zo’n tijdelijke periode van eenzaamheid ook vruchtbaar zijn. De Iers-Amerikaanse dichter David Whyte noemt dat in de mooiste aflevering van The lonely hour ‘volwassen eenzaamheid’: een hernieuwde kennismaking van tijd tot tijd met wie je nu bent en wie daar wel en niet horen. Een verkenning van een mogelijk nieuwe weg waar soms wat stilte voor nodig is.

Terugtrekken uit schaamte

Tijdelijke én langdurige gevoelens van emotionele onverbondenheid horen ook bij de huidige tijd. We hebben namelijk veel meer levenstransities dan vroeger, omdat we ouder worden en vaker van koers veranderen. Ook nemen we minder tijd om (virtueel) met vrienden en familie te praten.

‘We moeten heel erg oppassen dat we het oprechte, diepe contact met anderen niet laten wegglippen uit onze drukke, gedigitaliseerde levens,’ waarschuwt Vivek Murthy in De kracht van verbinding.

‘We zeggen wel dat we familie en vrienden het allerbelangrijkst vinden in ons leven,’ stelt Murthy, ‘maar hoe we onze tijd doorbrengen, staat daar haaks op. Veel van onze bezigheden hebben een competitief karakter. We concurreren om banen, status, bezit, geld en reputatie. In die strijd moeten de relaties die ons zo dierbaar zijn de klappen opvangen.’

Social media problematiseren onze sociale contacten verder. Posts op Instagram en Facebook tonen zomerdagen in strandtenten, op zeilschepen, in mooie parken met een fijne partner en leuke kinderen. Hup, daar krijgt je eenzaamheid weer een extra zetje in je uppie op het balkon.

Digitale validatie

Die eenzaamheid wordt verscherpt door wat Murthy ‘de jacht op digitale validatie’ noemt: word je gezien en geliked op de diverse media?

Wat als er maar drie duimen worden opgestoken, terwijl bij anderen de bewonderende comments binnenstromen? En dan ziet ook de gehele onlinegemeenschap nog eens hoe weinig populair je bent.

Het gevaar van eenzaamheid is nóg meer eenzaamheid. Want wie zich alleen voelt, neigt er vaak naar zich uit schaamte nog verder terug te trekken uit het sociale verkeer. Over de gevoelens van isolement die zo bij deze hyper-individualistische tijd horen, praten we namelijk liever niet.

Zeggen dat je je alleen voelt, staat in onze samenleving voor velen gelijk aan falen. ‘Wat is er toch mis met mij?’ dat is de vraag die Vivek Murthy eenzame mensen zich keer op keer hoort stellen. ‘Zelfstigmatisering’ noemen psychologen dat.

Psycholoog Ami Rokach zet dat gevoel fijntjes uiteen: ‘Als ik eenzaam ben, betekent dat dat niemand dichtbij me wil zijn. En dat betekent simpelweg dat ik niet goed genoeg ben.

In onze stellen-maatschappij waarin succesvolle mensen worden geadoreerd, voel ik me mislukt en zo zien anderen dat waarschijnlijk ook. Daarom houd ik me maar gedeisd zodat niemand doorkrijgt wat een loser ik ben.’

Kwaliteit-contacten

Omdat mensen om verschillende redenen eenzaam zijn, is er geen standaardoplossing die voor iedereen werkt. Mensen die eenzaam zijn door omstandigheden, zoals ouderen die langzaam steeds meer geïsoleerd raken, hebben er baat bij hun sociale netwerk uit te breiden – eventueel met hulp.

Voor ouderen lijken groepsactiviteiten sociaal contact makkelijker te maken. Uit een studie bleek bijvoorbeeld dat ouderen die een keer in de week bij een koor gingen zingen zich na een half jaar beduidend minder alleen voelden en meer interesse in het leven hadden gekregen.

Maar bij emotionele eenzaamheid helpt ‘wat meer onder de mensen komen’ helemaal niet. En je sociale netwerk vergroten evenmin, omdat een groter sociaal netwerk nog niets zegt over de kwaliteit van deze contacten, schrijft Arjan Bos, hoogleraar klinische psychologie aan de Open Universiteit in De psycholoog. Bovendien, aldus Bos, is de aandacht van eenzame mensen soms vooral gefocust op negatieve sociale signalen.

Dan lezen ze bijvoorbeeld in de blikken van anderen dat ze weer eens genegeerd worden of zien ze alleen hoe veel leuker de rest met elkaar omgaat, waardoor ze zich terugtrekken en zich bevestigd voelen in hun alleen-zijn. Daarom is het beter om naar de achterliggende oorzaken van eenzaamheid te kijken, zoals een negatief zelfbeeld.

Een grote overzichtsstudie aan de universiteit van Chicago suggereert dat een focus op het verminderen van negatieve gedachten en een laag zelfbeeld bij deze groep waarschijnlijk beter helpt dan werken aan sociale vaardigheden en mogelijkheden voor interactie. ‘Cognitieve gedragstherapie kan hierbij helpen,’ aldus een van de onderzoekers.

Essentiële eenzaamheid

Dan is er nog een groep mensen die lijdt aan wat psycholoog Ami Rokach ‘essentiële eenzaamheid’ noemt. Sommige mensen voelen zich zelfs in een fijne relatie eenzaam tot op het bot en vervreemd van de wereld. Dit lijkt vervlochten te zijn met hun persoonlijkheid.

Volgens Rokach is deze vorm van eenzaamheid meestal het gevolg van slechte ervaringen in de kindertijd. Die gevoelens verdwijnen niet door vrienden op te zoeken of een gezin te stichten. Alleen intensieve psychotherapie kan hierbij helpen, stelt Rokach.

Je hart luchten

Als de eenzaamheid voortkomt uit moeilijke levensomstandigheden, zoals kinderloosheid, een partner met grote psychische problemen of een ernstige ziekte, kan een lotgenotengroep een grote steun zijn.

‘Zoek (online) een groep mensen bij wie je heel kwetsbaar kunt zijn,’ schrijft Vivek Murthy in zijn boek. ‘Mensen bij wie je echt je hart kunt luchten, die je angsten, schuldgevoelens en wanhoop snappen.’

En het zou voor iedereen die kampt met eenzame gevoelens misschien goed zijn te proberen wat eerlijker te zijn over hoe het nu echt gaat.

‘Hé hallo, alles goed?’
‘Mwah, nee eigenlijk niet, nee. Ik voel me momenteel echt alleen met de kinderen/angstig over die diagnose/onzeker over mijn werk.’

Grote kans dat je begrip krijgt of erachter komt dat de ander ook met zulke gevoelens worstelt.

Volgens de New Yorkse journalist Julia Bainbridge helpt eerlijkheid enorm. ‘Wat ik heb geleerd van The lonely hour-luisteraars is dat praten over eenzaamheid of anderen erover horen praten ervoor zorgt dat mensen zich minder eenzaam voelen,’ zegt ze op haar site.

‘Iemand schreef me onlangs nog: “Het is een grote troost om te weten dat ik niet de enige ben.” Eenzaamheid maakt nu eenmaal onderdeel uit van de menselijke ervaring. Het hoeft niet per se altijd een probleem te zijn. Hopelijk kunnen gesprekken erover het taboe verminderen en de onvermijdelijke klap ervan verzachten.’

Bronnen: A. Rokach, Covid-19 and loneliness. Can we do anything about it? Elsevier Connect, mei 2020 / A.E.R. Bos, Een sociaal-psychologisch perspectief op psychopathologie. Het belang van sociale relaties, De Psycholoog, 2019 / T. van Tilburg, J. de Jong Gierveld, Zicht op eenzaamheid. Achtergronden, oorzaken en aanpak, Van Gorcum, 2007 / V.H. Murthy, Together, loneliness, health & what happens when we find connection, Profile Books 2020 / J. Bainbridge, thelonelyhour.com