Vrijheid is een keuze

Wie droomt er niet van een vrij leven? Toch kiezen de meeste mensen in de praktijk voor een leven met maar weinig vrijheid.

Ze hebben een partner, een huis, een vaste baan, kinderen en een hoop verplichtingen. Maar wat is vrijheid eigenlijk? Voor de een is het misschien de hele zaterdag in de garage staan te timmeren, in je eentje met een vishengel bij het kanaal te zitten of op je zolderkamer air guitar te spelen.

Voor de ander kan het een dag alleen thuis zijn, een lange wandeling maken of de deur uit gaan en hardlopen. Mediteren, off piste skiën of met driehonderd kilometer per uur over de Duitse autobahn rijden: het kan allemaal een enorm gevoel van vrijheid geven.

Want dat is feitelijk niets anders dan het idee hebben dat jij bepaalt wat er gebeurt. Dat je het gevoel hebt dat jij de baas van je leven bent in plaats van andersom.

Menselijke behoefte

Dat we een voortdurende hang naar vrijheid lijken te hebben, hebben reclamemakers haarfijn in de gaten. Wie oud genoeg is, herinnert zich de Marlboro Man nog wel. Rokende cowboys die dolgelukkig waren wanneer ze op hun paard door de bergen trokken.

Voor de acteurs uit de reclame aan longkanker stierven, was dit het beeld dat mannen moest verleiden. Uit een langlopend onderzoek naar reclameboodschappen blijkt dat de vrijheid om te kiezen opvallend vaak de hoofdboodschap is.

Reclamemakers mogen dan rekening houden met de vrijheid waar mensen van dromen, in de psychologie kijkt men er anders naar. Niet als droom, maar als menselijke behoefte.

In de jaren zeventig was vrijheid een kernbegrip in de humanistische psychologie van Carl Rogers en Abraham Maslow. De stroming was vooral gericht op de menselijke ontwikkeling en de daaruit voorgekomen behoeftepiramide van Maslow wordt nog steeds vaak aangehaald.

De vrijheid om te doen wat je zelf graag wilt, is een behoefte waaraan je pas kunt voldoen als de basisbehoeften daaronder zijn vervuld, zoals de behoefte aan eten, drinken, onderdak, veiligheid, liefde en erkenning. Kort gezegd: wie niet te eten heeft, zal zich minder bekommeren om zijn persoonlijke vrijheid.

Mensen zijn zelfs bereid om hun vrijheid deels op te geven in ruil voor veiligheid en eten, zo blijkt uit onderzoek.
Stel je voor dat je nooit meer naar je werk hoefde, genoeg geld had en genoeg tijd om dat geld uit te geven. Dat het huishouden, tandartsafspraken, belastingaangiftes en kerst met je schoonouders gewoon niet zouden bestaan.

Het is die droom over vrijheid die mensen ertoe drijft om naar het buitenland te verhuizen, hun gezin te verlaten of om hun baan op te zeggen. Dat verlangen naar vrijheid zit blijkbaar zo diep, dat mensen massaal meedoen aan loterijen. Het gaat niet om dat tientje dat je af en toe wint. Nee, het gaat om het idee dat je zomaar de Jackpot kunt winnen en dan in één klap verlost bent van alle verplichtingen.

Controlekamer van je leven

Het goede nieuws is dat vrijheid ook zonder een overvloed aan geld en vrije tijd in het bereik ligt. Vrijheid is het gevoel dat jij het leven bepaalt. De mate waarin je die vrijheid voelt, heet in de psychologie locus of control (locus is Latijn voor ‘plaats’).

De bedenker van deze theorie is Amerikaanse gedragspsycholoog Julian Rotter. Zijn locus of control is vrij vertaald ‘de controlekamer van je leven’. Wanneer je het idee hebt controle te hebben over je eigen leven, dan is er sprake van een interne locus of control.

Heb je het idee dat je geleefd wordt, dan heb je een externe locus of control. Hoewel het om een geleidende schaal gaat, zijn de meeste mensen in te delen in een van deze twee groepen, waarbij de mensen met een sterke interne locus of control het voor zichzelf vaak moeilijk maken omdat ze denken overal verantwoordelijk voor te zijn.

Mensen met een externe locus of control daarentegen zijn vaak heel goede teamspelers, maar leggen wanneer het resultaat niet goed is snel de schuld bij anderen en trekken zich terug.

Wie een sterke interne locus of control heeft, doet over het algemeen harder zijn best om iets te bereiken in het leven, kan beter omgaan met stress en tegenslag omdat hij of zij erop vertrouwt alles aan te kunnen. En zit het leven even tegen, dan komt deze groep er sterker uit.

Het gevoel dat je invloed hebt op wat er gebeurt, geeft een grote mate van vrijheid. Je bent als de jonge wereldreiziger die een rugzak omhangt en op de trein stapt. De wereld is van jou. Dat gevoel van vrijheid, daar kunnen de mensen met een externe locus of control alleen maar van dromen.

Een groot deel van de tijd hebben ze het idee dat niet zijzelf, maar de mensen om hen heen bepalen hoe hun leven eruitziet. Wanneer het in het leven meezit, denken ze dat ze geluk hebben en zit het tegen, dan leggen ze de schuld buiten zichzelf. Ze richten zich zo op die buitenwereld, dat ze zich er soms door overspoeld voelen.

Wie een sterke externe locus of control heeft, voelt zich zelden vrij. Hoewel locus of control sterk samenhangt met je opvoeding, is het mogelijk om dat later in je leven bij te stellen. Werken aan je probleemoplossend vermogen leert je bijvoorbeeld om te ervaren dat je zelf invloed kunt uitoefenen op de wereld.

Natuurlijk is dat altijd binnen bepaalde grenzen. We kunnen allemaal ziek worden, we worden allemaal ouder en we krijgen allemaal te maken met verdriet. Maar je kunt, zo zegt Julian Rotter, wel zelf bepalen hoe je daarmee omgaat.

Mensen met een sterke externe locus of control missen het gevoel dat zijzelf veel bijdragen aan het leven. Geen wonder dat je dan elk gevoel van vrijheid mist. In het ergste geval voelt het alsof je op een loopband staat waarvan iemand anders de snelheid bepaalt. Je moet blijven lopen, maar je gaat nergens naartoe.

Maar wie zijn ogen openhoudt, ziet dat er op die loopband ook een rode knop zit waar je op kunt drukken om ’m te stoppen.

Knopen doorhakken

We dromen van vrijheid, maar we richten ons leven zo in dat we steeds minder vrijheid ervaren. Althans, sommigen van ons. Waarom is dat?

Vrijheid is een kwestie van keuzes maken. Je kunt ervoor kiezen om geen kinderen te krijgen, om geen tophypotheek te nemen of om geen baan te zoeken waarbij je tachtig uur per week werkt. Maar die keuze betekent niet direct dat je ook meer vrijheid geniet.

In het boek Helemaal Vrij! beschrijft politicoloog Gerhard Hormann hoe hij binnen vijf jaar de helft van zijn hypotheek wist af te lossen en daarna ontdekte dat hij ook makkelijk met de helft van zijn inkomen kon rondkomen. Niet omdat hij onmetelijk rijk was, maar omdat hij meer geld overhield als hij het niet aan overbodige spullen uitgaf.

Lezers volgden hem in zijn streven om hypotheekvrij te worden, maar werden soms verrast door de ontdekking dat sober leven en fanatiek sparen en aflossen dat vrije, zorgeloze gevoel in de weg stond. Maar wie echt vrij wil zijn, zal soms resoluut wat knopen moeten doorhakken.

Een vriendin met een groot en goedlopend eigen bedrijf besloot van de ene op de andere dag haar bedrijf op te heffen. Als verklaring voor haar eigenzinnige stap gaf ze dat ze ooit had overwogen om kinderen te nemen. ‘En als dat niet zou lukken,’ zo zei ze, ‘dan zou ik groots en meeslepend gaan leven en heel veel gaan reizen.’

De kinderen waren er niet gekomen, maar het reizen speelde zich vooral in de file af op weg naar haar werk. ‘En nu heb ik het allebei niet,’ zei ze. ‘Geen gezin, maar ook niet het avontuur dat ervoor in de plaats moest komen.’

Wie vrij wil zijn, moet keuzes maken. En juist keuzes maken is wat veel mensen moeilijk vinden. You can’t have your cake and eat it, zeggen de Engelsen. In ruil voor meer vrijheid zal je altijd iets moeten opgeven. Of het nu een nieuwe auto of een groter huis is.

Wie niets verlangt, is pas echt vrij. Maar je hoeft dus niet te wachten tot je de loterij wint of met pensioen mag. Je vrij voelen betekent keuzes maken en je realiseren dat je die keuze hebt, hoe moeilijk dat ook kan zijn als je altijd dacht dat anderen jouw leven bepaalden. Stel je voor dat er een rode stopknop op die loopband zit en dat jij degene bent die erop kan drukken. Dat is vrijheid.