Waarom nostalgie goed voor je is

‘Voorzichtig opende mijn moeder de doos met daarin de versiersels die ook zij weer van haar moeder had gekregen. Niet alleen kerstballen, maar ook nauwkeurig beschilderde figuurtjes en grappige houten poppetjes. Mijn adem stokte als ze een glimmende bal uit het knisperende papier haalde en ik die angstvallig overnam. Ze wees dan de dennentak aan waar de bal het best kon hangen en voorzichtig schoof ik hem tussen de groene naalden. Na afloop bewonderden we samen het eindresultaat, al nippend aan een beker dampende chocolademelk. Ik kreeg er zelfs stiekem een kerstkransje bij, dat eigenlijk ook aan de takken had moeten hangen. Ik wist het zeker: dit is de beste tijd van het jaar.’

De hiernaast beschreven herinnering is van de Amerikaanse hoogleraar psychologie Krystine Batcho, die al 25 jaar onderzoek doet naar nostalgie. Een van de eerste dingen die haar als jonge psycholoog opvielen, was hoe universeel dat gevoel is: iedereen heeft wel warme herinneringen aan vroeger. Het was de Zwitserse arts Johannes Hofer die in de zeventiende eeuw het begrip nostalgie voor het eerst gebruikte. Hij hielp soldaten die leden aan een mysterieuze aandoening die als sneeuw voor de zon verdween toen hij ze beloofde dat ze tijdelijk naar huis mochten. Hofer stelde het woord nostalgie samen uit de Griekse woorden nóstos (huiswaarts gaan) en álgos, wat staat voor pijn. Inmiddels weten we dat Hofer het had over heimwee, een gevoel dat sterk verwant is aan nostalgie. Pas in de afgelopen tientallen jaren werd het verschil tussen die twee duidelijk, toen onderzoekers zoals Batcho erachter kwamen dat we in het geval van nostalgie niet, zoals bij heimwee, naar een plek uit het verleden verlangen, maar naar een moment – en vooral naar hoe we ons toen voelden. Gelukkig weten we inmiddels ook dat het allesbehalve een ernstige neurologische aandoening is, zoals Hofer toentertijd geloofde.

Vasthouden

Nostalgisch worden we met name als er een nieuw tijdperk aanbreekt, en er dus een einde komt aan het oude. Bijvoorbeeld tijdens de decemberfeestdagen wanneer de jaarwisseling nadert, of bij een verhuizing. Heel logisch, want je wilt het goede van het oude niet kwijt. Maar het dient ook nog een doel, legt psycholoog Batcho uit: ‘Nostalgie is als het ware de psychologische lijm die een mens bijeenhoudt wanneer er veel verandert. Bijvoorbeeld als je in scheiding ligt: nostalgische herinneringen helpen je te weten wie je óók bent, in betere tijden. Hoewel het ook een beetje pijn kan doen, kan het ophalen van goede herinneringen je dus ook goed doen. Ze vormen als het ware een anker om je aan vast te houden, en maken dat een verandering minder verontrustend voelt.’

Toch bij elkaar

Nostalgie wordt versterkt door rituelen, zegt Batcho. Toen haar kinderen klein waren, voerde ze, in navolging van haar moeder, elke kerst met hen het ritueel uit van het doorgeven van de kerstversiering. ‘Het optuigen van de boom was niet alleen een bijzonder moment, de antieke ballen zeggen ook iets over waar je vandaan komt. Het herinnert je eraan dat je onderdeel uitmaakt van een familie en dat er van je gehouden wordt. Voor mij is dat een van de krachtigste betekenissen van kerst. Hoe slecht ik me soms ook kan voelen op sommige momenten in mijn leven: ik kan altijd terugdenken aan die liefde en warmte tijdens de feestdagen, dat troost me. Ook al ben je nu niet, of nooit meer, samen, dankzij warme herinneringen ben je op een bepaalde manier tóch bij elkaar.’
Die warme herinneringen en dat gevoel van verbondenheid hoeven overigens niet per se door kerst of familie te worden opgeroepen: herinneringen aan een traditiegetrouw etentje met je beste vrienden kunnen minstens even waardevol voelen.

Als het even tegenzit, zoeken we dus graag de warmte van het verleden op. Het lijkt dan wellicht alsof je twee situaties vergelijkt, met als uitkomst dat vroeger alles beter was. Maar wat er echt gebeurt, is dat de goede herinneringen je houvast en vertrouwen geven. Ze laten zien dat je leven de moeite waard is en geven je zelfs een optimistischer gevoel over de toekomst dan wanneer je terugdenkt aan alledaagse gebeurtenissen, blijkt uit onderzoek. Nostalgische gevoelens kunnen je zelfs letterlijk warmer laten voelen, zo ontdekte een team van Chinese, Nederlandse en Engelse psychologen.
Tegenwoordig kunnen we nostalgie heel makkelijk oproepen. Beter dan ooit kunnen we herinneringen bewaren, kijk maar naar de eindeloze reeks foto’s op je telefoon of je tijdlijn op sociale media. Sociaal psycholoog en nostalgie-onderzoeker Tim Wildschut, verbonden aan de Britse Universiteit van Southampton: ‘Het is nog moeilijk te bewijzen, maar goed mogelijk dat we door de nieuwe technologie tegenwoordig vaker in een nostalgische stemming zijn.’ Je bent echt niet de enige die regelmatig omlaag scrolt naar oude foto’s op Instagram en vervolgens met weemoed terugdenkt aan die leuke momenten. Sociale media zoals Facebook spelen in op onze hang naar nostalgie door je te laten zien: dit is wat je drie jaar geleden deed op deze dag.
Is de ene persoon gevoeliger voor nostalgie dan de andere? Daarover is helaas niets bekend, vertelt klinisch psycholoog Ad Vingerhoets, die ook onderzoek doet naar nostalgie. ‘Het zou kunnen dat een bepaald type persoonlijkheid meer wordt getriggerd door bijvoorbeeld muziek en een ander juist door geur, maar daar is geen onderzoek naar gedaan. Nog niet.’

Vergankelijkheid

Hoewel we nostalgie dus graag opzoeken om een fijn gevoel te krijgen, zit er ook een andere kant aan. Het kan pijnlijk of triest voelen dat de dingen waar we met zulke warme gevoelens aan terugdenken er niet meer zijn. Die droevige kant van nostalgie vinden we ingewikkeld. Maar toch, dat hoort erbij, en is niet per se iets slechts. In de oudheid hadden ze dat al door: geneeskundige Hippocrates vond aanleg voor melancholie een teken van wijsheid. Of neem de middeleeuwen: toen werden melancholie, de verdrietige variant van nostalgie, juist als iets positiefs ervaren, namelijk als een diepzinnigheid waaraan schrijvers en kunstenaars zich tegoed deden. Later, in de negentiende eeuw, schreef de Franse dichter Charles Baudelaire weemoedige gedichten over zaken die voorbij zijn. Vreugde, een tegenovergestelde gemoedstoestand, werd zelfs als iets vulgairs gezien.
In het boeddhisme wordt nostalgie uitgelegd als een besef van vergankelijkheid. Zonder dat zouden we minder waarderen wat er op dit moment is.

Zachte landing

Nostalgie is dus een nuttig gevoel. Het geeft betekenis aan je leven en laat je ervaren dat wat je nu en in de toekomst zult meemaken waarde heeft. Maar een waarschuwing is wel op z’n plaats: blijf er niet in hangen. Niet alleen neemt dan het positieve effect van nostalgie af, legt Batcho uit, het ‘vastzitten’ in je verleden belemmert het registreren van nieuwe momenten in het hier en nu, en dat zijn nou juist de herinneringen waar je in de toekomst op kunt terugvallen.
Als je straks na de feestdagen met weemoed kunt terugdenken aan een gezellige tijd, helpt dat je volgens Batcho om een zachte landing te maken in het normale leven. In plaats van dat je met het aanbreken van die sobere januarimaand in een zwart gat valt, dragen je herinneringen bij aan een langzamer overgang. ‘Eigenlijk maak je het steeds nog een beetje mee, totdat je de ondersteuning van dat gevoel niet meer nodig hebt en je weer gewend bent aan je gewone dagelijks leven.’ Fijne feestdagen dus!

Bronnen o.a.: M. Biskas e.a., A prologue to nostalgia: savoring creates nostalgic memories that foster optimism, Cognition and Emotion, 2018 / K. Batcho e.a., Anticipatory nostalgia: Missing the present before it’s gone, Personality and Individual Differences, 2016 / X. Zhou e.a., Heartwarming memories: nostalgia maintains physiological comfort, Emotion, 2012 / C. Sedikides e.a., Nostalgia motivates pursuit of important goals by increasing meaning in life, European Journal of Social Psychology, 2018