‘Wat vervelend voor je dat je zo snel in de stress schiet’: Hieraan herken je gaslighting

1. Wat is gaslighting?

De term is gebaseerd op de film Gaslight uit 1944. Op willekeurige momenten dempt een man steeds stiekem de gaslampen in huis. Tegen zijn vrouw houdt hij vol dat hij niets vreemds merkt aan het licht, waardoor zij aan haar eigen waarneming gaat twijfelen.

Kort gezegd komt het erop neer dat de gaslighter informatie achterhoudt of verdraait waardoor de ander het gevoel krijgt het verkeerd te hebben onthouden of het niet helder te zien, en daardoor steeds onzekerder wordt over zichzelf. De gaslighter voelt zich sterker en beter als hij of zij de macht heeft over de ander.

Gaslighting is vaak een sluipend proces, dat begint met ogenschijnlijk kleine dingen die de ander in eerste instantie niet doorheeft. ‘Wat ben jij toch onhandig,’ krijgt een vrouw van haar partner te horen als ze een vaas omgooit. En als ze zich verdedigt: ‘Je bent zo overgevoelig.’

Steeds vaker denkt ze: ja, ik ben ook best overgevoelig en vaak onhandig. Beetje bij beetje wordt zo haar zelfbeeld afgebroken, tot ze zich heel klein en afhankelijk van de ander voelt.

Een ander voorbeeld van gaslighting is oorzaak en gevolg omdraaien, waardoor de schuld bij het slachtoffer komt te liggen. Neem iemand die is vreemdgegaan. De ander heeft appjes gevonden die dat bewijzen.

De vreemdganger reageert vervolgens door de focus te verleggen van het bedrog naar het gebrek aan vertrouwen van de ander. ‘Waarom keek jij überhaupt in mijn telefoon? Als je zo weinig vertrouwen in ons hebt, wat is onze relatie dan nog waard?’ Tot het punt dat de bedrogene gaat denken: het ligt allemaal aan mij, ik heb het aan mezelf te danken.

2. Wat zit erachter?

Gaslighting is een aangeleerd mechanisme, aldus de Amerikaanse Robin Stern, directeur van het Yale Center for Emotional Intelligence en auteur van de klassieker Het Gaslight effect. Verborgen narcisme. ‘De gaslighter doet het meestal niet zo doelbewust, het is een mechanisme dat steeds hardnekkiger wordt omdat het veel bevestiging oplevert.’

Gaslighting is een vorm van emotionele manipulatie die kán voortkomen uit narcisme. ‘Iemand met een narcistische persoonlijkheid heeft vaak een laag zelfbeeld en een groot gebrek aan zelfvertrouwen. Meestal ontstaat dat in de vroege jeugd, bijvoorbeeld doordat ouders er op emotioneel gebied onvoldoende voor hun kind konden zijn.’

Ook klinisch psycholoog Ramani Durvasula legt de link met narcisme. In haar onlangs verschenen boek Herken de signalen van narcisme, schrijft ze: ‘Narcisme gaat gepaard met een diepgaande onzekerheid en kwetsbaarheid die worden gecompenseerd door bepaald gedrag, zoals dominantie, manipulatie en dus gaslighting. Op die manier probeert de die persoon de controle te houden.’

Hoe meer de ander immers aan zichzelf gaat twijfelen, hoe steviger de gaslighter de touwtjes in handen krijgt. Dat fungeert als tegengif voor zijn of haar onzekerheid.

3. Kan gaslighting in alle soorten relaties voorkomen?

Ja, het speelt niet alleen in liefdesrelaties, maar ook tussen ouders en kinderen, in vriendschappen en op het werk. Neem de leidinggevende die begripvol reageert als je aangeeft dat je te veel werk hebt, maar je ondertussen het gevoel geeft dat het aan jou ligt dat je de werkdruk niet aankunt (‘Wat vervelend voor je dat je zo snel in de stress schiet.’).

In intieme relaties is de kans op gaslighting echter wel het grootst. Een liefdesrelatie draagt sterk bij aan het levensgeluk van de gaslighter. In het geval van narcisme kan deze afhankelijkheid een diepe angst veroorzaken, omdat mensen met narcisme vaak onzeker en kwetsbaar zijn. Een manier om met die angst om te gaan, is door de partner juist afhankelijk te maken, wat de dynamiek van gaslighting verder versterkt.

4. Hoe kom je erachter of je gegaslight wordt?

We willen allemaal graag onze zin hebben en zetten soms (milde) vormen van gaslighting in om dat voor elkaar te krijgen – net zo goed doen anderen dat weleens bij ons. Maar als je het gevoel hebt dat je herhaaldelijk op het verkeerde been gezet wordt en aan je eigen waarnemingen gaat twijfelen, dan is er wellicht iets mis.

Om hier helderheid over te krijgen kun je verwarrende gebeurtenissen of letterlijke dialogen opschrijven en die bespreken met een goede vriend(in). Check en dubbelcheck de informatie waarmee iemand jou een bepaalde richting in wil duwen.

Als blijkt dat de ander stelselmatig relevante informatie achterhoudt of verdraait, dan heb je te maken met een echte gaslighter. Toch het kan heel lastig zijn om je vinger erop te leggen. Gaslighting verloopt immers heel subtiel en geleidelijk.

5. Hoe ga je ermee om?

Als iemand zich heel vaak schuldig maakt aan gaslighting en het min of meer een tweede natuur lijkt, is het verstandig om jezelf in bescherming te nemen en de relatie te beeïndigen. Is het gedrag van de gaslighter niet te extreem en het je lukt om zélf te veranderen, dan zien zowel Robin Stern als Ramani Durvasula wel mogelijkheden om de relatie te behouden.

Daarbij is het vooral zaak om het gaslighting-gedrag niet meer te belonen. Dat kan lastig zijn, zeker als je een traumatische jeugd hebt gehad waarin je gewend bent geraakt aan manipulatief gedrag. Door aan je zelfvertrouwen te werken en alert te zijn op patronen bij de ander, zal het makkelijk worden om heldere grenzen te stellen en te bewaken.

De kans bestaat dat de gaslighter boos wordt als je er niet intrapt. Voel je in zo’n geval angst opkomen, zeg dan tegen jezelf dat je niets verkeerd doet, voordat je kalm vertelt hoe jij het ziet. Blijft de ander boos, zeg dan: ‘Ik wil dat je stopt. Doe je dat niet, dan ga ik nu minimaal twee uur weg.’

Is het manipulatieve gedrag redelijk mild, voelt de relatie veilig genoeg en kan de ander op zichzelf reflecteren, dan kan therapie een goede optie zijn voor de gaslighter. Denk aan schematherapie, waarbij onderzocht wordt welke ‘beschermers’ iemand inzet om pijn te vermijden. Door die pijn te erkennen en te leren daar op een gezondere manier mee om te gaan, kan de neiging tot gaslighten verdwijnen.

Bronnen: R. Stern, Het gaslighteffect. Verborgen narcisme, Ankh-Hermes, 2018 / R. Durvasula, Herken de signalen van narcisme. Bescherm jezelf tegen narcisme en gaslighting, Kosmos, 2024